________________
મોટું. તેના બે મોટા અનિષ્ટો (૧) બાળલગ્ન, (૨) દિયરવટું. દિયરવટું એટલે ભાભી વિધવા થાય તો તેણે બીજા લગ્ન દિયર સાથે જ કરવા પડે. દિયર ભલે ને ગમે તેટલો નાનો હોય !
આખો પ્રદેશ શાહુકારોના વ્યાજથી પણ શોષાતો હતો. તાલુકાદારોના ત્રાસથી કંપતો હતો. લગ્ન અને બીજા કૌટુંબિક રિવાજોમાં ભયંકર દેવું થતું અને પછી કાયમી તકલીફ ભોગવવી પડતી. ચોરી, લૂંટફાટ, સ્ત્રીઓનું અપહરણ, પશુની ઉઠાંતરી, જુગાર, દારૂ પીવો વગેરે અનિષ્ટો તો ખરાં જ.
ઉપરાંત, ભાલનો વિશાળ પટ સાવ સૂકો. ન મળે ઝાડ કે ન મળે પાન. ‘કપાળમાં મળે વાળ તો ભાલમાં મળે ઝાડ !' પાણીનો ભારે ત્રાસ, ખારોપાટ એટલે કૂવાનાં પાણી પણ ખારા હોય. તળાવનાં પાણી ખૂટે એટલે નાના વીરડા ગાળી પાણી મેળવવું પડે. પોતપોતાના વીરડા ઉપર ખાટલા ઢાળીને લોકોને સૂવું પડે. જો એ રીતે ચોકી ન કરે તો પાણીની પણ ચોરી થાય. આ બધાં અનિષ્ટો જોઈ, જાણી પૂ. શ્રીનું અનુકંપાશીલ હૃદય દ્રવી ઉઠ્યું અને તેમણે આ પ્રદેશને પોતાના
કાર્યક્ષેત્ર તરીકે પસંદ કર્યો.
ખેડૂતોનું સંગઠન :
નળપ્રદેશના ૧૧૨ જેટલાં ગામોનું સંગઠન કર્યું. આ સંગઠન પાછળનો મુખ્ય ઉદ્દેશ ગામડાંઓ અનાજ, વસ્ત્ર, રહેઠાણ, આરોગ્ય, શિક્ષણ, ન્યાય અને રક્ષણની બાબતોમાં સ્વાવલંબી બને એ હતો. ‘ગામડાઓ જાગો, ગામડાંઓ એક થાઓ, તમારું સંગઠન સાધો.’
અનુબંધનો સિદ્ધાંત :
૨૮
ભારતની ભૂમિમાં પાંગરેલા અને વિકસેલા પ્રાચીન સિદ્ધાંતને પૂ. સંતબાલજી - જીવનકવન અને પ્રેરક પ્રસંગો
સંતબાલજીએ ધર્માનુબંધી સમાજરચના' કહીને આપણી સમક્ષ રજૂ કર્યો. ‘અનુ’ શબ્દનો અર્થ થાય છે ‘અણુ’ અને ‘બંધ’ નો અર્થ થાય છે. ‘બાંધનારું બળ’. આ અનુબંધની સાદી સમજણ એટલી જ કે સામાજિક ઉત્ક્રાંતિમાં ચાર બળોનો સુમેળ થવો જોઈએ - (૧) રાજ્ય (૨) રાજ્યના વહીવટી અને કાયદાકીય તંત્રને દોરવણી આપી શકે, તેના પર અંકુશ રાખી શકે એવા લોકોની સંખ્યાઓ કે સંસ્થાઓ (૩) લોકોના સંગઠનોને સાચી દોરવણી પૂરી પાડી શકે તે માટેના આધ્યાત્મિક અને સામાજિક આગેવાનો (૪) સમાજના આધ્યાત્મિક નેતાઓ અને સંતો, જેઓ આગળ વર્ણવેલ ત્રણેય બળોને પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન આપે.
આ ચારેય સામાજિક બળોએ એકમેક સાથે જોડાઈને સુમેળથી કાર્ય આગળ ધપાવવા જોઈએ. તેથી તે વિશ્વના સામાજિક માળખામાં સુમેળ ઊભો કરી શકે અને તેની સમતુલા પણ જાળવી શકે. જો સમતુલા ન જળવાય તો સામાજિક અવ્યવસ્થા ઊભી થશે.
પૂ. સંતબાલજીની વિવિધલક્ષી પ્રવૃત્તિઓમાં આપણા રાષ્ટ્રના જાણીતા સંતો પૂ. રવિશંકર મહારાજ, મુનિ નેમિચંદજી, માનવમુનિ, જનકવિજયજી અને જ્ઞાનચંદ્રજી આદિ અનેક સંતોનો સર્વાંગી સહયોગ પ્રાપ્ત થયો હતો.
રાષ્ટ્રસંતો જ નહીં સમાજના વિવિધ ક્ષેત્રમાં અનેક મહાનુભાવો તથા પ્રતિષ્ઠિત નર-નારીઓ પૂ. શ્રીના અંતેવાસી તરીકે તથા સહયોગી તરીકે આપેલી સેવાઓનું પણ આ પ્રસંગે સ્મરણ કરતાં ધન્યતા અને આદરની સ્નેહસભર ઊર્મિઓ વ્યક્ત કરીએ છીએ. આમાનાં વિશેષ ઉલ્લેખનીય - શ્રી છોટુભાઈ મહેતા, કાશીબહેન મહેતા, ગુલામરસુલ કુરેશી, ફલજીભાઈ ડાભી, બળવંતભાઈ ખંડેરિયા, મણિભાઈ પટેલ, બચુભાઈ ગોસલિયા, દીવાનસિંહ ચૌહાણ, હરિભાઈ સંતબાલજી - જીવનકવન અને પ્રેરક પ્રસંગો
૨૯
