________________
* ટીકાનો ભાવાર્થ :
સંપત્તિ મળે ત્યારે અને વિપત્તિ ઘેરી વળે ત્યારે, તપસ્યા ચાલુ હોય તો પણ અને પચ્ચક્ખાણ વિનાની અવસ્થા હોય તો પણ, યશની વૃદ્ધિ થાય તો પણ અને અપયશ મળે તો પણ, સુકાળ પ્રવર્તે ત્યારે અને દુકાળ આવી ચઢે ત્યારે પણ, અનુકૂળતામાં કે પ્રતિકૂળતામાં અને દિવસે કે રાત્રે સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ માટે જ પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. જેમને સમ્યક્ત્વ નથી મળ્યું તેમણે તે મેળવવા માટે અને જેમને સમ્યક્ત્વ મળ્યું છે તેમણે તેની સ્થિરતા માટે સતત પુરુષાર્થશીલ બનવું જોઇએ. કમનસીબ જીવોને નિધાનની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે તેમ અલ્પપુન્યક જીવોને સમ્યગ્દર્શનની ફરી ફરીને પ્રાપ્તિ ૫૨મ દુર્લભ છે.
દિગંબરાચાર્ય શ્રી સામંતભદ્રસૂરિએ રત્નરવ્ડ નામના ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે–
न सम्यक्त्वसमं किञ्चित् त्रैकाल्ये त्रिजगत्यपि ।
श्रेयोऽश्रेयश्च मिथ्यात्वसमन्नाऽन्यत्तनुभृताम् ॥५४॥
સારાર્થ : ત્રણ લોકમાં અને ત્રણ કાળમાં સમ્યક્ત્વ સમાન શ્રેયસ્કારી બીજું કશું નથી અને મિથ્યાત્વ સમાન અશ્રેય બીજું કોઇ નથી.
♦ સમ્યક્ત્વની દુર્લભતાનું તાત્પર્ય :
અહીં એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે. એક તરફ સમ્યક્ત્વની પુનઃ પ્રાપ્તિને પુષ્કળ દુર્લભ કહેવામાં આવી છે અને બીજી તરફ સમ્યક્ત્વધર આત્માનો મોક્ષ નિશ્ચિત છે તેવું વિધાન થયું છે. આ પરસ્પર વિરોધી
વાત નથી ?
ના, બે પૈકી એક પણ વિધાન અઘટિત નથી અને પરસ્પર વિરોધી પણ નથી. બન્નેવિધાનોનું તાત્પર્ય સમજવાની જરુરછે. સમ્યક્ત્વધર આત્માનો મોક્ષ નક્કી છેતેપણસાચુંછેઅને સમ્યક્ત્વનીપુનઃપ્રાપ્તિ દુર્લભ છે તે પણ સાચું છે. હવે આ બે વાતોનું પરસ્પરનું સંતુલન અહીં આપણે વિચારી લઇએ.
સમ્યક્ત્વ પામ્યાં પછી આત્મા ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળ સુધી સંસાર ભ્રમણ કરી શકે છે જ્યારે આ અનંતકાળમાં સમ્યક્ત્વની વિદ્યમાનતા માત્ર અસંખ્યાત કાળ માટે રહી શકે છે. સમગ્ર સંસાર ભ્રમણ દરમ્યાન સમ્યક્ત્વની હાજરી માત્ર અસંખ્યાતકાળ માટે છે જ્યારે સમ્યક્ત્વ પામ્યાં પછીનું સંસાર ભ્રમણ અનંતુ પણ સંભવી શકે છે. આમ, સમ્યક્ત્વની વિદ્યમાનતાવાળો કાળ બહુ ઓછો છે માટે સમ્યક્ત્વની પુનઃ પ્રાપ્તિને ખૂબ દુર્લભ કહેવામાં આવી છે. અનંતાકાળ સામે અસંખ્યાતો કાળ તો સાગરની સામેના ટીપાં જેવો છે. અહીં, પાંચે પ્રકારના સમ્યક્ત્વના કાળમાન ઉપર દષ્ટિપાત કરીએ. (૧) ઔપશમિક સમ્યક્ત્વ સમગ્ર સંસાર ભ્રમણ દરમ્યાન પાંચ વાર મળી શકે. આ સમ્યક્ત્વના એક વખતનું સમયમાન પણ અંતર્મુહૂર્તનું છે અને પાંચે વખતનું સામૂહિક સમયમાન પણ અંતર્મુહૂર્તનું છે. એક વખત અને પાંચે વખતનો જઘન્યથી સમયકાળ પણ અંતર્મુહૂર્તનો છે અને ઉત્કૃષ્ટ સમયકાળ પણ અંતર્મુહૂર્તનો છે.
सम्यक्त्वरहस्यप्रकरणम्, गाथा-५३-५४
१५७
