________________
૩૩૨ ]
ઉકેલ ચર્ચાના અને પ્રશ્નના ખુલાસાએ
[ પ્રાચીન
ઈંગ્રેજી કે તેના અનુવાદમાંથી નિપજતા અર્થ અનર્થની અનેક પ્રકારના આશય બતાવનારાં તે સર્વે અવતરણ માથાકુટમાં ન ઉતરતાં, કહેવાના આશય તરફ જ છે. આવાં કથને ઉપર કેટલો મદાર બાંધ તે વાચક વળી ગયો.
સ્વયં વિચારી જોશે. આ પ્રમાણે તેમના મંતવ્યના * પરંતુ આ બધું વિવેચન કરી હું કોઈને- તેમનો પ્રથમ ભાગની તપાસનું પરિણામ સમજવું. કે જેમનાં અવતરણો ટકાયા છે તે મૂળ ગ્રંથકારોને, મારી માન્યતા શી છે ને કેમ બંધાઈ છે તેનું બેમાંથી એકેને)-દોષ કાઢતા નથી. મારી કહેવાની કાંઈક પ્રાથમિક વિવેચન સમજાવી દઉં કે જેથી મારું મતલબ એ છે કે, આ ગ્રંથકારોમાંને મોટો ભાગ, મંતવ્ય કેટલે દરજજે પ્રમાણિક છે તેને ખ્યાલ આવી જેમણે પાશ્ચાત્ય કેળવણીનું જ્ઞાન લઈ, આપણું પ્રાચીન- શકે. (૧) (પ્રા. ભા. ૧. પૃ. ૭૯) કોશલના બે ભાગ; ભારત વિશે લખાણ કર્યા છે, એટલે જેમને હું ઉત્તર ભાગની રાજધાની શ્રાવસ્તિ અને દક્ષિણની અર્વાચીન ગ્રન્થકાર તરીકે વારંવાર સંબોધું છું, તે રાજધાની અયોધ્યા. તે સમયના રાજવીનું નામ પ્રર્સકેટીને છે; જેથી તેમનો અભિપ્રાય તદ્દન પ્રમાણિક છત. આ ઉપરથી સમજી શકાશે કે પ્રસેનજીતને હોવા છતાં,-ખાસ કરીને પ્રાચીન બાબતમાં, અને કોશલપતિ પણ કહેવાય તેમ તેની રાજધાની શ્રાવસ્તિ તેમાં પણ જ્યાં સર્વ વસ્તુ કેવળ અંધારામાં જ પડી પણ કહેવાય. (૨) આ પ્રસેનજીતને કાશદેશના રાજા રહી છે તે વિષયમાં, બહુ વજનદાર ગણવાને બદલે સાથે ઘણી વખત લડવું પડયું છે. આ પ્રમાણે ક્યારે એક બાજુ રાખી મૂકવા માંગું છું.
બની શકે કે, તેના રાજ્યની અને કાશીપતિની હદ વળી નં. ૫૦ ના અવતરણમાં લખેલ છે કે, બન્ને અડોઅડ આવી રહેલી હોય તે જ. એટલે સમજી “કુમાર કન્સપ (કાશ્ય૫) એકવાર ઘણું ભિક્ષઓ શકાશે કે, નં. ૧માં જેને દક્ષિણભાગ કહ્યો છે તેના સાથે સંતવ્ય ગયા. પયાસી સંતવ્યના રાજા હતા. ઉપર તેનું આધિપત્ય હોય તે જ, જેથી તે પ્રદેશને કેશલના રાજા ૫સનદીએ આપેલ પુષ્કળ દ્રવ્યના રાજા ગણીને તેને અયોધ્યાપતિ મેં કહ્યું. આ ઉપરથી તેમણે ઉપભેગ કર્યો હતો. તેઓ નાસ્તિક હતા.” સ્પષ્ટ થશે કે તેની રાજધાની જેમ સાવથી છે તેમ એટલે કે અહીં પેસેનદીને કોશલપતિ કહ્યા છે ને અયોધ્યા પણ કહી શકાય. (૩) આ પ્રસેનજીત પ્રથમ વળી પસીને ખંડિયો રાજા પણ જણાવ્યો છે તથા બૌદ્ધ હતો તે જેટલું ચોક્કસ છે, તેટલું જ તે પાછળથી કુમાર કાશ્યપ (બુદ્ધ)થી નાસ્તિક ધર્મને અર્થાત જેન થયો તે પણ એક્કસ છે જ. વળી આ વાતને જેન જણાવે છે. આ પ્રમાણે ટાંકેલ અવતરણોમાં શિલાલેખના અને સ્મારકના પુરાવાથી (પુસ્તકના બને ભૂપતિના અધિકાર સંબંધી પરસ્પર વિરૂદ્ધ પુરાવા કરતાં આ પુરાવો વધારે મજબૂત ગણુય જ) જનારી માહિતી ભરેલી છે.
સમર્થન મળી ગયું; કેમકે ભારહુત સ્તૂપ જૈનધર્મના ઉપરાંત ચેપન જેટલાં અવતરણમાંનાં કેટલાંક દ્યોતક રૂપ છે (પૃ ૩૧૩–૧૫) અને તેમાં રાજા અજાતતે (જેવાં કે, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૮, ૨૯, ૩૧ ઈ.) કેવળ શત્રુ અને રાજા પ્રસેનજીતના સ્તંભ છે (પ્રા. ભા. પૃ. ૭૫ પસેનદિનું નામ જ સૂચવનારાં છે, પરંતુ તેને કેશલ ટી. ૧૩); બીજી બાજુ જૈનગ્રંથોમાં રાજા પ્રદેશી સાથે શું સંબંધ છે તે તેમાં કયાંય જણાતું પણ નથી. પ્રથમ જનેતર હતા અને તેને બૌદ્ધગ્રંથોમાં નાસ્તિક
જ્યારે કોઈકમાં બિબિસાર, પ્રસેનજીત અને ઉદયન તરીકે સંબોધ્યો છે. એટલે સિદ્ધ થાય છે કે, રાજા એમ ત્રણેને બુદ્ધદેવના સમકાલિન લેખાવી મહાયુદ્ધ પ્રદેશી ધર્માંતર કરી જેન બન્યા, તે પૂર્વે બૌદ્ધ હતો. પછીની બાવીસમી, ત્રેવીસમી અને ચોવીસમી પેઢીએ આ પ્રમાણે પ્રસેનજીત અને પ્રદેશી બનેના જીવનથયાનું જણાવ્યું છે. કેમ જાણે આ ત્રણે એક જ બનાવે મળતા આવ્યા (૪) બન્નેનાં સત્તાસ્થાન, વંશના અને એક જ પ્રદેશના રાજા હોવા ઉપરાંત કોશલ–અયોધ્યાના પ્રદેશમાં છે. પરંતુ કો માટે અને એક પછી એક ગાદીએ આવ્યા ન હોય! આ પ્રમાણે કો નાનો તે વિશે પ્રાચીન ગ્રંથકારનાં વર્ણન ઉપરથી
