________________
૩૮૬
રાજા નંદિવર્ધનનું
[ પ્રાચીન
જઈને પિતે અનશનવૃત લઈ દેહ ત્યાગ કરી શકે છે, તે હકીકત પણ સાબિત કરે છે કે, આ સર્વે મુલક નંદરાજાની સત્તામાં હતા અને નંદરાજા પાસેથી તેને મગધની ગાદી મળવાની સાથે સાથે વારસામાં મળી આવ્યો હતે.
આ ઉપરથી સમજી શકાશે કે તેને તાબે આખો ભરતખંડ આવી ગયો હતે. સિવાયકે ઉત્તરમાં પંજાબને છેડે ભાગ અને કાશ્મર તથા દક્ષિ
હિંદમાં કલિંગદેશ સિવાયને. એટલે આખા શિશુનાગ અને નંદવંશના એમ બંને વંશમાં મળી ને જે જે રાજાઓ થયા છે, તે સર્વેથી મોટા પ્રદેશ રાજવી તે થઈ પડયો હતે એમ સ્વીકારવું પડે છે. અને તેથી તેના નામને જે નંદિ વર્ધન વૃદ્ધિ કરનાર the Increaser નું બિરૂદ લગાડવામાં આવ્યું છે તે યથાર્થ જ છે એમ સ્પષ્ટ રીતે સાબિત થયેલું વાચકવર્ગને જણાશે. અને આવા પ્રતાપી રાજાના વંશને તદ્દન સ્વતંત્ર વંશ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે ખાટું પણ નથી.૪૦
એક બે વાતે અહીં સ્પષ્ટ કરવાની આવશ્યકતા લાગે છે. (૧) એક વાત એ કે જે ભ્રામ વિસ્તાર રાજા નંદિવર્ધને ઉત્તર હિંદની પ્રાપ્તિ કરીને મેળવ્યો હતો તે કરતાં વિશેષ ભૂમિ વિસ્તાર તે રાજા ઉદયને પણ દક્ષિણ ભરતખંડ જીતીને મેળવ્યો હતો. છતાં વર્ધન નામનું બિરૂદ
ઇતિહાસકારોએ રાજા ઉદયનને અર્પણ કર્યું નથી. પણ એકલા નંદિવર્ધનને જ તે લાગુ પાડયું છે.
એટલે સમજાય છે કે દક્ષિણ હિંદ કરતાં ઉત્તર હિંદની મહત્તા અને ગૌરવ ઈતિહાસકારોની દષ્ટિ એ વિશેષ પ્રમાણમાંજ અંકાતું હોવું જોઈએ. ( ૨ ) બીજી વાત એમ છે કે અત્યાર સુધી ના લેખકેનું માનવું એમ થાય છે કે શતવહન વંશનો સ્થાપક રાજા શ્રીમુખ જે છે તેણે કન્ય વંશના છેલ્લા પુરૂષ રાજા સુશર્મનને મારીને ગાદી પચાવી પાડી છે. અને શતવહન વંશની સત્તા મુખ્યત્વે આંધ્ર પ્રદેશ તથા કૃષ્ણ નદી (બેન્ના નદી ) ના પ્રદેશ ઉપર હતી. તેથી કન્યવંશી રાજાએને અમલ પણ આ પ્રદેશ તથા બેન્નાકટક ( કૃષ્ણ નદીનો તટ પ્રદેશ) ઉપર હોવો જોઈએ. હવે જે આ પ્રમાણેજ બન્યું હોય તે એમ અનુ માન ઉપર જવું રહે કે, શ્રીમુખની સત્તા આંધ્ર ઉપર સ્થપાઈ, તે પૂર્વે ૪૫ વરસ સુધી (કેમકે કન્વવંશનો આખો રાજ્યકાળ ૪પ વર્ષ ચાલ્યો છે ) કન્યવંશે ત્યાં હકુમત ભોગવી હતી. અને રાજા શ્રીમુખનું ગાદીએ આવવું મ. સં. ૧૦૦ ઈ. સ. પૂ. ૪૨૭ માં (જુઓ તેના વૃત્તાંતે તથા અવંતિદેશના વર્ણને ) થયું છે. એટલે કન્યવંશની સ્થાપના તે પ્રદેશ ઉપર મ. સ. ૫૫-ઇ. સ. પૂ. ૪૬૨ માં થઈ કહેવાય. અને પછી અવિ
અને પ્રખ્યાત રાણી નાગનિકાના પિતા તરીકે જોઈશું. તે ઉપરથી વાચકને ખાતરી થશે કે, મહારથી નામના અમલદારનું અસ્તિત્વ કેટલા પ્રાચીન સમયથી ચાલ્યું આવે છે; દક્ષિણ હિંદમાં જે મહારથ્થિક-રાષ્ટ્રિીકવંશ ઈ. સ. ની ૮મી સદીમાં થયો છે તેનું મૂળ ૫ણું આ મહારથીથી જ સમજી લેવાનું છે.
(૪૦) જે. એ. બી. પી. સે. પુ. ૧, પૃ. ૮૦ કતેસીઆઝ કહે છે કે–વિશેષપણે નંદિવર્ધનજ છે કે જે સમસ્ત ભારતવર્ષને એ એક પાન હતા કે, જેના
લશ્કરમાં, મોખરે અને પાછળ એમ બને સ્થાને, લશ્કરી હાથીઓનું જબરજસ્ત દળ ચાલતું હતું (મારો મત મહાનંદ વિશે છે. સરખા પૃ. ૩૫૫ નું લખાણ અને ટીકા નં. ૨૨) J. 0. B. R. S. Vol. I. P. 80:-Ktesias speaks of this--probably Nandivardhana as one king of the whole India possessing a monster force of war-elephants, moving both in the van and the rear of his army
