________________
૨૮૪
- હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ભાવના પિતા હતા. તેમણે અશ્વમેધ ક્ય, પણ સમ્રાપદ ન ધારણ કર્યું તેમના દેશમાં તે રાજકીય શો તથા આંતરરાષ્ટ્રીય યોગીએ રહ્યા.
શકેએ હિંદુઓના ચારિત્રને શિથિલ કરી નાંખ્યું હતું એટલે તેને સુધારવા માટે શૈવપતિપણાની જરૂર હતી. કુશાનોના ધનલોભી સામ્રાજ્યવાદનો નાશ તેમને હાથે થયો તથા હિંદની પ્રજામાં પેઠેલો અધર્મ નીકળી ગયું. આ કાર્ય પૂરું થયું એટલે ભારશિવો નિવૃત્ત થયા. શિવનું કાર્ય પૂરું થયું એટલે આધ્યાત્મિક વિજય પ્રાપ્ત કરી ભારશિવો તેમના ઇષ્ટદેવમાં લીન થયા. તેઓ છેક છેલ્લે સુધી અછત તથા ઔહલૌકિક સ્વાર્થથી મુક્ત રહ્યા હતા. શિવ તથા તેની પ્રજાના ખરા ભક્ત એ ભારશિવો, તેમનું કાર્ય પૂરું થતાં શાંતિથી ઇતિહાસની રંગભૂમિનો તખતો છોડી ચાલ્યા જાય છે.
ભારશિએ આર્યાવર્તમાં હિંદુ સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી. રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ તથા હિંદુ સામ્રાજ્યની ગાદીની તેમણે પુનઃસ્થાપના કરી અને તેમ કરી દેશને નવું જીવન આપ્યું. ચાર સૈકાની તૂટ પછી તેમણે અશ્વમેધની પ્રથા ફરી ચાલુ કરી. ભગવાન શિવની પ્રિય અને પવિત્ર નદી ભાગીરથીની પવિત્રતાનો ભાવ તેમણે પાછો જાગ્રત કર્યો. ગંગા તથા યમુનાની આસપાસની ભૂમિને પરદેશીઓની સત્તામાંથી મુક્ત કરી. તેમણે તેને અતિ આદરપાત્ર બનાવી અને તે એટલી હદ સુધી કે મંદિરના દ્વારો પર પવિત્રતાની સંજ્ઞા રૂપે તે નદીઓની મૂતિઓ કોતરવાની પ્રથા તે સમયના શિલ્પમાં ચાલુ થઈ. આ બધું તેમણે કર્યું, છતાં પોતાનું કાંઈ ખાસ સ્મારક તેમણે પાછળ મૂક્યું નથી. પોતાનાં સુકર્મો તેમણે પિતાની પાછળ મૂક્યાં, પણ પોતાની જાતને તેમણે ભૂસી નાંખી.
નાગ રાજાઓની રાજ્યપદ્ધતિ એક સમવાય તંત્રરૂપ હતી. તેમાં ત્રણ મુખ્ય રાજ્યસત્તા ભોગવતાં કુટુંબો તથા કેટલાંક સ્વતંત્ર ગણરાજ્યોને સમાવેશ થતો હતો. રાજ્યસત્તા ભોગવતાં નાગ રાજકુટુંબોમાંનું એક ભારશિનું હતું અને તે આ આખા સામ્રાજ્યસત્તા ભોગવતા સમવાય તંત્રના નેતાપદે હતું. આ રાજ્યકુટુંબોની સત્તા
