________________
૨૧૮ ૦ દાર્શનિક ચિંતન
ઉપર સૂચવેલ રીતે વિચારીએ તો પશ્યન્તીને પણ આવરણ સંભવે અને વૈખરીને પણ. જો બંને આવરણ સંભવે અને વૈખરીને પણ જો બંને આવરણ નિવારી ઉત્તમ કૃતિ સર્જવી હોય અને તેને પરિપૂર્ણ પણ કરવી હોય તો પરમ્પરા પ્રમાણે લેખકોએ મંગળ કરવું જોઈએ. સમાપ્તિામો માલમાવત્
હું જાણું છું કે આજે કોઈ લેખક ભાગ્યે જ મંગળ કરે છે. સંભવ છે કે આને લીધે જ આજકાલની કૃતિઓ જોઈએ તેવી સત્ત્વસંપન્ન નીવડતી ન હોય. અને મંગળ વિના પણ કોઈ કૃતિ ખરેખર સત્ત્તસંપન્ન રચાતી હોય તો એમ માનવું રહ્યું કે એનો રચયિતા ઋષિ છે યા એણે પૂર્જન્મમાં મંગળ કર્યું
છે.
જે ખરેખર ઋષિ, તપસ્વી અને ધ્યાની હતા તેઓ તો પુરાકાળમાં કચારેય મંગળ ન રચતા. તેમની કૃતિઓ જ સ્વયં મંગળ બની રહેતી. તેથી જં તો વૈદિક ઋષિઓએ કે જૈન, બૌદ્ધતીર્થંકરોએ પોતપોતાની કૃતિઓના પ્રારંભમાં મંગળ રચ્યું નથી. જો આવું ઋષિત્વ અને તીર્થંકરત્વ ઓસર્યું અને ન રહ્યું ત્યારે જ ગ્રન્થના પ્રારંભમાં મંગળ કરવાનો પ્રઘાત શરૂ થયો કેમ કે તેમને ઋષિ જેટલો આત્મવિશ્વાસ ન હતો. આવી મંગળપ્રથાને લીધે પણ આપણને ઉત્તમ પ્રકારનું વિપુલ સાહિત્ય નિર્વિઘ્ને મળ્યું છે. પરંતુ મંગળની નિર્વિઘ્નસમાપ્તિરૂપ ફલશ્રુતિ પરત્વે તાર્કિકો કાંઈ ચૂપ બેસી રહે તેવા ન હતા. તેથી એ વિશે જે ઊહાપોહ થયેલો મળે છે તે બહુ વિસ્તૃત અને બહુમુખી પણ છે. એની લાંબી ચર્ચાનું આ સ્થાન. નથી, પણ નવયુગના જે લેખકોએ પોતામાં ઋષિત્વના વિશ્વાસથી મંગળ કરવું છોડી દીધું હોય અગર તો નાસ્તિકતાને લીધે એ છોડી દીધું હોય તેમની સમજ ખાતર મંગળ કરવા ન ક૨વાની ચર્ચા પ્રત્યે લેખકોનું ધ્યાન ખેંચવું રસપ્રદ થઈ પડશે.
એમ લાગે છે કે મૂળમાં મંગળકૃત્ય લૌકિક પ્રવૃત્તિ અને ધાર્મિક વિધિવિધાનોની આસપાસ શરૂ થયેલું એનું પ્રેરક તત્ત્વ કુમારસંભવમાં પાર્વતી બટુકવેશધારી બ્રહ્મચારીને કહે છે તેમ વિપત્તિ નિવારવા અને સંપત્તિ મેળવવાની આશામાં હતું.' આગળ જતાં મંગળના જે લૌકિક અને લોકોત્તર
૧. સૌાિનાં હિ સાધૂનામથ વાળનુવર્તતે । ऋषीनां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति ॥
૨. વિપદ્મતીાપોળ માં
निषेव्यते भूतिसमुत्सुकेन वा ।
ઉત્તરરામચરિત, અંક ૧
