________________
આવાં પરાક્રમીઓની મદદ શેધે છે. ધર્મનું મૂળ આ છે અને તેમાંથી બધી જાતની વિધિઓ ઉપસ્થિત થએલી છે. એ પ્રમાણે ધર્મ તે માત્ર એક વહેમ છે, પરંતુ તે ઉપયોગી વહેમ છે; કેમકે તે વડે માણસે પિતાના અધિકારીઓને આધીન રહેતાં શીખે છે. હાસનું એક અનુમાન સામાજિક કે એ નામે ઓળખાય છે ( Social Contract). એ અનુમાન પ્રમાણે હૈમ્બસની સમજણ એ હતી કે સમાજની અસલ સ્થિતિમાં રાજા તથા પ્રજાની વચ્ચે એક કેલકરાર કરવામાં આવ્યું હતું, તેને અનુસરીને રાજાએ પ્રજાનું રક્ષણ કરવાનું વચન આપ્યું હતું, અને પ્રજાએ રાજાની સેવા કરવાનું વચન આપ્યું હતું. આ છે કે કરાર નર્યો કલ્પિત છે, અને માણસજાતના ઈતિહાસમાં તેને પત્તોએ લાગતી નથી. છતાં હૈમ્બસની માન્યતા એવી હતી કે ધર્મ વડે આ ઠેકા કે કરારને ટકે આપવામાં આવે છે.
હોમ્બસનું તત્વજ્ઞાન આ પ્રમાણે છેઃ બુદ્ધિનો આધાર ભૌતિકશાસ્ત્ર પર છે. જ્યારે આપણે આંકડાને સરવાળો, બાદબાકી તથા વિભાગીકરણ અને એકીકરણ કરીએ છીએ ત્યારે જ આપણે બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. આ વાત તો માત્ર પદાર્થ તથા તેના ગુણોને લાગુ પડે છે. બુદ્ધિ તથા આત્માની વચ્ચે કોઈ પણ જાતનો સંબંધ હોઈ શકે નહિ. પરિમિત આત્મા આપણી સમજણ કરતાં અધિક છે તે પછી અપરિમિત આત્મા વિષે તે કહેવું જ શું? અહીં આગળ બુદ્ધિ તથા આત્માના સ્વરૂપ સંબંધી હૈમ્બસનું દૃષ્ટિબિંદુ સંકુચિત હતું; અને ઘણું બાબતમાં તેની ભૂલ હતી. સરવાળે બાદબાકી કરવાના કામમાં જ બુદ્ધિ વાપરવામાં આવે છે એવું કાંઈ નથી, તેમ જ બુદ્ધિને સંબંધ માત્ર જડ વસ્તુઓની સાથે જ નથી. તત્વજ્ઞાનને સંબંધ તમામ વાસ્ત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
