________________
છતાં જેને જડવાદ કહી શકાય એવી કઈ વિચારસરણી ઉપસ્થિત થતાં વાર લાગી, અને એક આધુનિક ઇતિહાસ વાંચીએ છીએ ત્યારે જ એવી કઈ વિચારસરણી વિષે જાણવા મળે છે. - (૧) અંગ્રેજ જડવાદ: હૈ બેકન એરિસ્ટોટલના કરતાં ડીમેકીટસનું મહત્વ વધારે સમજતો હતો, છતાં તે જવાદી ન હતે. તે માત્ર એટલું જ માનતો હતો કે અણુવાદ એક ઉપયોગી અનુમાન છે અને પાકા પાયા પર આધારભૂત છે. ટોમસ હેમ્બસ તેના કરતાં બહુ આગળ વધી ગયો હતો. તેને વિશેષ ગુણ એ હતો કે જેને બુદ્ધિ પહેચી ન શકે એવાં ત ધર્મમાં રહેલાં છે એવું સમજીને તેને ખુલાસે કરવાના સૌથી પ્રથમ પ્રશ્ન તેણે ઈસવી સનના સત્તરમા સૈકામાં કર્યા. અલબત, તેના નિર્ણય સાચા ન હતા. ધર્મ એકલા મનુષ્યમાં માલુમ પડે છે એ પરથી તેણે એવી દલીલ કરી કે તે ખાસ મનુષ્યનું હોય એવા કોઈ લક્ષણ પર આધારભૂત હશે. એ લક્ષણ શું છે તેના જવાબમાં તે એવું શિખવતો હતો કે તે તે ચિંતા છે. ધર્મના આધાર તરીકે લ્યુકેશિઅસ બીક રજુ કરતો હતું, ત્યારે હમ્બસ ચિંતા રજુ કરે છે. આ ચિંતા હોવાને લીધે જે બીનાઓ પર પોતાના ભૂંડ કે ભલા ભાવિને આધાર રહે છે તે વિષે મનુષ્ય જિજ્ઞાસુ બને છે, અને બીનાઓની વ્યવસ્થા તથા અનુક્રમ તેમજ તેઓના પરસ્પર સંબંધ ધ્યાનમાં રાખીને તે કાંતે પિતે પિતાની ચિંતાનાં કારણે કલ્પી લે છે, કાંત અન્યના અધિકારથી સ્વીકારી લે છે. પરંતુ આ કારણે તેને ભૌતિક પ્રદેશમાંથી મળી શકે એટલું જ્ઞાન ન હોવાને લીધે તે તેઓને કોઈ પરાક્રમ કે અવેજીરૂપે સમજી લે છે. એ પરાક્રમ કે અવેજીના સ્વરૂપ વિષે વિચાર કરતાં તે મારા પિતાના આત્માના જેવાં હશે એ ખ્યાલ તેને આવે છે. વળી એ ખ્યાલ તેનાં
ને પર આધાર રાખે છે. એમ દાન તથા પ્રાર્થના વડે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
