________________ ગુજરાતમાં ધાર્મિક અને પ્રકટ થતાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો યત્ન અને નિવૃત્ત થવાનો યત્ન થાય છે. તેવા પ્રયત્ન વડે મન, વાણી, અને શરીરની ચેષ્ટા થાય છે. તે ચેષ્ટા ચિત્તમાં છેવટનો સંસ્કાર ભવ અથવા સંસારનું, આપણી સુખદુઃખાત્મક પ્રવાહી સ્થિતિનું, ઉત્પન્ન કરનાર સાધન બને છે. 1 બુદ્ધિ, 2 સુખ,૩ દુઃખ,૪ ઈચ્છા,૫ હેષ, પ્રયત્ન,૭ ધર્મ,૮ અધર્મ, સંસ્કાર, આ નવ આત્માના વિશેષ ગુણોમાં બુદ્ધિ તે દેખાડનાર સાધન છે, સુખદુઃખ તે સાધ્ય ભોગરૂપ છે, ઈચ્છા અને દ્વેષ સુખદુઃખ પ્રતિ ખેંચનારા અને પ્રયત્ન તે પ્રવૃતિ પ્રકટ કરનાર સાધનરૂપ ગુણો છે : ધર્મ-અધર્મ તે પ્રયત્ન વડે પ્રકટ થનારા બીજકો છે, તે સંસ્કાર રૂપે રહે છે.અને કર્મ વિપાકના નિયમથી જાતિ, આયુષ અને ભોગ ત્રણ વિપાકને એક ભવમાં ફલ રૂપે પ્રકટ કરે છે. જીવાત્માએ 1 સુખ, દુઃખ, 3 ઈચ્છા, 4 વૈષ, 5 પ્રયત્ન,૬ ધર્મ, 7 અધર્મ,અને 8 સંસ્કારના આઠ આરાવાળા ચક્રભ્રમણમાંથી બચવું હોય તો તેણે પોતાની જ્ઞાનશક્તિને અથવા પ્રકાશ આપનારી બુદ્ધિને રાગ દ્વેષ અને મોહનાં ત્રણ આવરણોથી દૂર રાખવી જોઈએ, અને એવી નિરાવરણ બુદ્ધિ વડે તે ધર્મ-અધર્મનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે. ધમધર્મનું અલૌલિક પ્રત્યક્ષ યોગાચારજન્ય ધર્મવિશેષ વડે થાય છે. આથી યોગજ ધર્મ નામનો વિશેષ ગુણ જે આત્મામાં પ્રકટ થયો તે જ ખરી રીતે બીજા પ્રાણીઓ ઉપર ધર્મ અને અધર્મનું શાસન કરી શકે છે. જેમનામાં તે વિશેષધર્મ પ્રકટ નથી થયો તે માત્ર ધર્મ અને અધર્મના પરોક્ષ જ્ઞાનનો અનુવાદ જ કરી શકે છે. તેમની જેટલી બુદ્ધિની શુદ્ધિ હોય તે પ્રમાણે તે યોગી પ્રત્યક્ષથી જણાયેલા અને શાસ્ત્રના વાક્યમાં ગૂંથાયેલા ધર્મધર્મનો અનુવાદ કરે છે. યોગીજનો ધર્મધર્મના પ્રત્યક્ષ અનુભવી શાસન કરનારા છે, અયોગી વિદ્વાનો તે શાસનનું અનુશાસન કરનારા હોય છે. | વેદધર્મની ધર્મદેશના ઘણે ભાગે ત્રણ વર્ણવાળી પ્રજાને અર્થે થયેલી છે, પરંતુ તેની સ્મૃતિ, ઈતિહાસ, પુરાણ, તત્ર અને આગમોની શાખામાં પ્રાણીમાત્રને ઉપયોગી સર્વસાધારણ ધર્મની દેશના કરવામાં આવી છે.
