________________ તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ બૌદ્ધ ધર્મની ધર્મદેશના કંઈક વિલક્ષણ બલવાળી મનુષ્ય જાતિને સર્વત્ર ઉપકારક થાય તેવી છે. સમગ્ર જગતનું હિત કરવાના વ્રતની જાણે દીક્ષા લીધી હોય તેવા બોધિસત્ત્વો કરુણાભાવથી પ્રેરાયેલા હોઈ મનુષ્ય જાતિ માત્રને ભગવાન બુદ્ધનો અષ્ટાંગ ધર્મ સમજાવે છે. બોધિસત્ત્વોનું એમ કહેવું છે કે બ્રાહ્મણો પ્રાદેશિકી ધર્મદેશના કરે છે; સંસ્કાર વિનાના મૂર્ધજનોને પ્રબોધવા તેઓ શ્રમ લેતા નથી. સાચા બોધિસત્ત્વો करुणापरतन्त्रास्तु स्पष्टतत्त्वनिदर्शिनः / सर्वापवादनिःशंकाश्चक्रः सर्वत्र देशनाम् // यथा यथा हि मौादिदोषदुष्टो भवेज्जनः। तथा तथैव नाथानां दयां तेषु प्रवर्तते // नेवावाहविवाहादि संबंधो वांछितो हि तैः / उपकारस्तु कर्तव्यः साधुगीतमिदं ततः // विद्यविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि / शुनि चैव श्वपाके च पंडिता ; समदर्शिनः॥ (તસ્વસંપ્રદ ) શાંતરક્ષિત બૌદ્ધાચાર્ય બૌદ્ધધર્મની દેશના સબંધમાં જણાવે છે : બોધિસત્ત્વો કરુણા પરતંત્ર બને છે, સ્પષ્ટ તત્ત્વ કહે છે, લોક શું કહેશે તેવા આપવાદથી બીતા નથી, અને તે સર્વત્ર ધર્મદેશના કરે છે. જેટલો જેટલો મૂર્ખત્વાદિ વધારે દોષોથી દુષ્ટ થયેલો જનસમાજ હોય તેટલી તેટલી વધારે દયા બોધિસત્ત્વને ધર્મદેશના કરવાને પ્રેરે છે. બોધિસત્ત્વોને કન્યાની આપલે કરવાના વ્યવહારો નથી તેથી જ ઉપકાર કરવાની વૃતિથી જ દેશદેશાંતરમાં ધર્મદેશના કરે છે. અમારી આ પ્રવૃતિને, બ્રાહ્મણો જેને ઈશ્વરાવતાર માને છે એવા શ્રીકૃષ્ણનું સાધુ વાક્ય ટેકો આપે છે કે - “વિદ્યા-વિનય-સંપન્ન બ્રાહ્મણમાં, ગાય-હાથીમાં, કૂતરા તથા ચાંડાલમાં યથાર્થ પંડિત સમર્દશી હોય છે.” આ આરોપને વૈદિક બ્રાહ્મણો હજુ દૂર કરી શક્યા નથી. પરંતુ ભાગવત ધર્મના સાધુસન્તો શૈવાગમના શિવાચાર્યો અને અતિવર્ણાશ્રમી રામકૃષ્ણાદિ પરમહંસોએ વેદધર્મની એકદેશી ધર્મદેશનાને ટાળી નાખી છે. અને તેમણે
