________________
૩૪
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ યજ્ઞયાગોને તુચ્છકાર કર્યો. તેની સામેના પ્રતિકાર્યને બહુ વહેલા ચિહ્નરૂપે બીજા સૈકાના અંતમાં પુષ્યમિત્રે કરેલો અશ્વમેધ યજ્ઞ ગણી શકાય. ચોથા સૈકામાં સમુદ્રગુપ્ત વધારે દમામથી એ જ પ્રાચીન ક્રિયાને સજીવન કરી અને પાંચમા સૈકામાં એના પૌત્રે એ જ ગંભીર ધાર્મિક ક્રિયાની પુનરાવૃત્તિ કરી. વધારે વિગતોમાં ઊતર્યા વગર આ બાબતને એક જ ટીકામાં દર્શાવી શકાય એમ છે અને તે એવી છે કે, સિક્કાઓ, લેખો તથા બાંધકામની પુષ્કળ સાબિતીઓ એમ પૂરવાર કરવામાં સંમત થાય છે. ગુપ્ત યુગમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયને ભોગે બ્રાહ્મણોના હિંદુધર્મની જ્યોત ફરી પ્રકટી અને આંધ્ર રાજાઓનો આશ્રય પામેલી લોકોને ગમતી અને સામાન્ય રીતે બોલાતી પ્રાકૃત સાહિત્યની ભાષાના ભોગે રાજાઓએ સંસ્કૃત ભાષાને પોતાનો આશ્રય આપવા માંડ્યો હતો.
ઈ. સ. પૂર્વે પ૮થી શરૂ થતા વિક્રમ સંવતના પ્રવર્તક મનાતા લોકકથાના જાણીતા નાયક ઉજજેનના રાજા વિક્રમની વાર્તાઓ ચંદ્ર
| ગુપ્ત વિક્રમાદિત્યની યશગાથાઓની સ્મૃતિઓની વિક્રમાદિત્ય અને ઝાંખી ઝળકથી રંગાયેલી છે. ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાકાલિદાસ દિત્યે ઈ.સ.ના ચોથા સૈકાની આખરમાં ઉર્જન
નગરી જીતી લીધી હતી એ તે નિઃશંક વાત છે. લોકકથા રાજા વિક્રમના દરબારમાં નવ રત્ન હતાં એમ કહે છે. એ સૌના શિરોમણિરૂપ કાલિદાસ કવિ હતા. બધા ચર્ચકો તેને સર્વ સંસ્કૃત કવિ તથા નાટયકારના રાજા તરીકે સ્વીકારે છે. મારે તો
એ નિર્ણય છે કે કાલિદાસ પાંચમા સૈકામાં થઈ ગયા અને તેનાં કાવ્યો લખી ગયો તથા તેનું સાહિત્યજીવન લાંબું એટલે કે ત્રીસ વર્ષથી કાંઈક વધારે હતું એ વાત તે હવે સિદ્ધ થઈ ચૂકી ગણાય. જોકે એ મહાકવિની કારકીર્દિને સાલવારી અહેવાલ એકસાઈથી મુકરર કરવાનું કામ મુશ્કેલ છે, તો પણ એટલું તે સંભવિત જણાય છે કે તેણે કાં તો ચંદ્રગુપ્ત બીજાના અમલના છેલ્લા ભાગમાં કે કુમારગુપ્ત પહેલાના અમલની શરૂઆતમાં લખવા માંડયું હશે. ઉજ્જૈનના રાજા વિક્રમ જોડે
