________________
કરે
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ એ વાતની સાબિતી આપવામાં ઘણી બીનાઓ એકમત થાય છે.
કેટલીક બાબતોમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયને મહાયાન વિભાગ, બ્રાહ્મણ સંપ્રદાય કરતાં વર્ણ વગરના પરદેશી સરદારોના આદરભાવને આકર્ષવા
વધારે લાયક હતો; અને બ્રાહ્મણધર્મ કરતાં પરદેશી રાજાઓને બૌદ્ધ સંપ્રદાય તરફ પક્ષપાત બતાવવાનું રપષ્ટ ધર્મ વલણ તેમણે બતાવ્યું હશે એમ ધારવું જરા ય
ગેરવ્યાજબી નહિ ગણાય. પણ આપણી પાસે પડેલી હકીકતો ઉપરથી તે પરદેશીઓએ બૌદ્ધ સંપ્રદાય તરફ આંખે ચઢે એ સાધારણ પક્ષપાત બતાવ્યાનું સૂચન થતું નથી. કનિષ્ક પાડેલા અને હાલ દુમિલ એવા સિક્કા જ સ્પષ્ટ રીતે બૌદ્ધ છાપવાળા છે. એ વાતનો નિ:સંદેહ છે કે તેના પાછલા જીવનમાં કનિષ્ક બૌદ્ધ-. સંઘને ખૂબ ઉદાર આશ્રય આપ્યો હતો, અને તેના પુત્ર હવિષે પણ તેમ જ કર્યું હતું. પણ તેના પછીનો રાજા વાસુદેવ, કડફીસિસ બીજાની પેઠે શિવભક્તિ તરફ વળ્યો. તેવી જ રીતે સૌરાસ્ને પાછલા શક ક્ષત્રએ બૌદ્ધ સંપ્રદાય કરતાં બ્રાહ્મણધર્મ તરફ વધારે અંગત વલણ બતાવેલ છે અને એ તો નક્કી છે કે પ્રાકૃત સાહિત્ય કરતાં બ્રાહ્મણોના સંસ્કૃત સાહિત્યને તેમણે વધારે આશ્રય આપેલો છે.
બીજા સૈકાની શરૂઆતમાં કનિષ્કના સમયથી આગળપડતી અને લોકગમ્ય થયેલી બૌદ્ધ સંપ્રદાયની મહાયાન શાખાની અભિ
વૃદ્ધિ બ્રાહ્મણના હિંદુધર્મની સત્તા સજીવન મહાયાન તથા થયાની સાક્ષીરૂપ છે. બૌદ્ધ સંપ્રદાયના આ નવા હિંદુત્વ વચ્ચે સંબંધ રૂ૫ અને હિંદુધર્મ વચ્ચે ઘણી સમાનતા હતી.
અને એ બે વચ્ચેનો સંબંધ એટલો તો નિકટ છે કે અમુક મૂર્તિને ક્યા ખાસ સંપ્રદાયની ગણવી એ બાબતમાં નિષ્ણાતો પણ ઘણી વાર ગુંચવાઈ જાય છે.
બ્રાહ્મણોને હિંદુ ધર્મ એ પંડિતોને ધર્મ હતો. તેમની પવિત્ર ભાષા સંસ્કૃત હતી. પંજાબમાં પ્રચલિતપ્રાકૃત ભાષાના એક બહુ જ
