________________
ગુપ્ત સામ્રા જ્યે અ ને પશ્ચિમના ક્ષત્રપેા
૧૫
મહાદક્ષિણાએનાં દાન સાથે વિધિ પુર:સર કરવામાં આવ્યા, અને એમ કહેવાય છે કે તેમાં દક્ષિણાને અંગે કરાડા સાનાના સિક્કા વહેંચવામાં આવ્યા હતા. આ કાર્યપ્રસંગે ખાસ પડાવેલા અને ઘટતાં લખાણ તથા હે।માવા માટે તૈયાર થઈ વેદી પાસે ઊભેલા યજ્ઞના ઘેાડાની છાપવાળા સાનાના સિક્કા થાડીક સંખ્યામાં મળી આવ્યા છે. એ બનાવનું બીજું એક સ્મારક ઉત્તર અયેાધ્યા પ્રાંતમાં જડી આવ્યું છે અને હાલ તે લખનૌના સંગ્રહસ્થાનમાં ઊભું છે. એ સ્મારક પથ્થરમાંથી કારી કાઢેલા ઘોડાની ખડબચડી કારી કાઢેલી આકૃતિ છે. તેની ઉપર ખાદેલા ટુંકા દાનાલેખનાં નિશાન છે. દેખીતી રીતે તે સમુદ્રગુપ્તને ઉદ્દેશીને હશે એમ લાગે છે.
દરબારી પ્રશસ્તિકારનાં રાજકચેરીને છાજે એવાં કથનાને કાંઈક ટકા બાદ કર્યાં વગર ભાગ્યે જ સ્વીકારી શકાય, તે પણ મે તે સ્પષ્ટ જ છે કે સમુદ્રગુપ્ત વિરલ કાર્યશક્તિ તથા અસાધારણ વિવિધ કુદરતી શક્તિએ વાળે! રાજ્યકર્તા હતા. રાજકવિએ પેાતાના નાયકે ગીતવાદ્યની કલામાં મેળવેલી નિપુણતાને યાદગાર કર્યાં છે. કેટલાક વિરલ સાનાના સિક્કા મળી આવેલા છે, જેમાં સમ્રાટ એક ઊંચી પીઠવાળા આસન પર નિશ્ચિતપણે એસી વીણા વગાડ બતાવેલા છે. આ હકીકત રાજકવિએ તેનાં કરેલાં કીર્તિગાનનું સમર્થન કરે છે. આ વિવિધ શક્તિ ધરાવતા રાજાની વિવિધ નિપુણતામાં સંગીતને મળતી કાવ્યકલાની પણ ગણત્રી કરવામાં આવી છે તેને પોતાને વિખ્યાત કવિરાજ તરીકે વર્ણવવામાં આવેલા છે અને ધંધાદારી કાવ્યના રચનાર કવિને યશ આપે એવાં અનેક કાવ્યા તેણે રચ્યાનું કહેલું છે. વળી આપણને એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે રાજાને પંપડતાની સાબત બહુ પ્રિય હતી, અને તે પાતની ઝીણી તથા કસાયેલી અને એપચઢી બુદ્ધિના ઉપયેાગ પવિત્ર ધર્મશાસ્ત્રનાં અધ્યયનમાં તથા સમર્થનમાં કરતા. યુવાનીમાં પ્રખ્યાત બૌદ્ધ સાધુલેખક
સમુદ્રગુપ્તની અંગત નિપુણતાએ
