________________
૧૫૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ હતું. પાંચાલ રાજા ઇદ્રાયુધ અથવા ઇંદ્રરાજ જેનું પાટનગર કનોજ હતું તેને પદભ્રષ્ટ કરી તેની પડોશનાં ઉત્તરનાં ભોજ, મત્સ્ય, મદ્ર, કરૂ, યદુ, યવન, અવંતિ, ગાંધાર અને કીર એમ ગણાવેલાં રાજ્યના રાજાઓની સંમતિથી, તેની જગાએ ચક્રાયુધને ગાદીએ બેસાડ્યો એ ચેકસ હકીકત ઉપરથી તેના રાજ્યનો વિસ્તાર માટે હોવાની વાતનું સમર્થન થાય છે.
આ બનાવ ઈ.સ. ૮૦૦ પછી તુરત જ અને બે દાનપામાં નધ્યા પ્રમાણે ધર્મપાલના રાજ્યના ૩રમા વર્ષ પહેલાં બચે. પવર્ધન પ્રાંતમાંના ચાર ગામેનું દાનપત્ર પાટલીપુત્રના શાહીમથકમાંથી આપવામાં આવ્યું એ લક્ષમાં રાખવા જેવી વાત છે. સાતમા સૈકામાં હ્યુએન્સાંગે એ પ્રાચીન પાટનગરની મુલાકાત લીધી ત્યારે તેણે અશોકની ઈમારત ખંડિયેર થઈ ગયેલી જોઈ હતી અને પાટલીપુત્ર જે જગાએ હતું તેના ઉત્તર ભાગમાં ગંગાને કિનારે આવેલા એક કોટબંધી ગામમાં માત્ર હજારેક આદમીની વસ્તી હતી. એમ જણાય છે કે ઇ.સ. ૮૧૦ના અરસામાં ધર્મપાલ પોતાનો દરબાર ત્યાં ભરતો હતો ત્યારે એ શહેર કાંઈક અંશે પાછું જામ્યું હશે. એકસો સાત મંદિર અને છે પાઠશાળાવાળા પ્રખ્યાત વિક્રમ શિલ્પમઠની સ્થાપના ધર્મપાલે કરી હતી. ગંગાજીના જમણા કિનારા પર નજર માંડતી એક ટેકરી પર તે ઊભે હતો, પણ તેના સ્થાનને ચોકસાઈથી નિર્ણય થઈ શક્યું નથી.'
એ વંશના ત્રીજા રાજા દેવપાલને બંગાળાના જૂનામાં જૂના વંશાવલી લેખકે પાલોમાં સિથી વધારે પ્રતાપી લેખે છે. તેના સેનાપતિ જૈસેન
અથવા લવસેને આસામ અને કલિંગ જીત્યા દેવપાલ, નવમે સિકો એમ કહેવાય છે. તેના અમલના૩૩મા વર્ષનું એક
દાનપત્ર મુદગગિરિ અથવા મેંઘીરની રાજ્ય
૧ એનું સ્થાન ભાગલપુર જિલ્લામાં પથરઘાટ આગળ કદાચ હોય. (જ. એન્ડ પ્રોસી. એ. એસ. બી. ૧૯૦૯ પૃ. ૧. ૧૩)
