________________
ઉત્તર હિદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યો
૧૩૫ જેની પર ચંદ્ર નામના બળવાન રાજાની પ્રશસ્તિ ટાંકી છે તે રાજા ચોથા સૈકામાં થઈ ગયો હતો, અને ઘણું કરીને તે સ્થભને તેની મૂળ જગા મથુરા આગળથી તે તુમાર રાજાએ ખસેડી આ જગાનાં મંદિરના સમૂહ ભેગે રાખ્યો હશે. એ મંદિરના કાટમાલથી જ પાછળથી મુસલમાનોએ ત્યાંની મોટી મસ્જિદ બાંધેલી છે.
વિગ્રહરાજ ખૂબ નામનાવાળો પુરુષ હતો. થોડાં વર્ષ પર અજમેરની મુખ્ય મસ્જિદની મરામતનું કામ ચાલતું હતું ત્યારે ત્યાંથી
કાળા સંગેમરમરની એપ ચઢાવેલી છે તકતીઓ વિચહરાજ મળી આવી હતી. તેની ઉપર સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃત
ભાષામાં શિલાલેખો હતા. બરાબર તપાસ કરી વાંચતાં તે બે અજાણ્યા નાટકોના મોટા ભાગો નીકળ્યા. એમાનું એક “લલિત વિગ્રહરાજ નાટક” વિગ્રહરાજના માનમાં રચાયું હતું ત્યારે બીજું “હરિકેલી નાટક” તે રાજાએ જ રચેલું હતું એમ જણાયું છે.
તેનો ભત્રીજો પૃથ્વીરાજ, પૃથ્વીરાજ અથવા રાય પિથોરા હતા અને તે સાંભર તથા અજમેરનો ધણી હતો. લોકગીતમાં અને લોક
કથાઓમાં તે એક ટેકીલા વીર નાયક તથા પૃથવીરાજ અથવા શરા દ્ધા તરીકે પ્રખ્યાત છે. કનોજના ગહરાયપિરા રવાળ રાજા જયચંદની કુંવરીને તેની પિતા
ની મરજીથી હરણ કરવાના સાહસભર્યા કૃત્ય પર તેની એક શરવીર પ્રેમી તરીકેની ખ્યાતિનો આધાર છે.
આ બનાવ ઇ.સ. ૧૧૭૫માં કે તેની આસપાસમાં બન્યો હતો. ઇ.સ. ૧૧૮રમાં ચંદેલ રાજ પરમાલને હરાવી તેણે માહાબા જીતી લીધું તથા મુસલમાનોના આક્રમણના પૂરને પોતાની બહાદુરીથી થંભાવી રાખ્યું, એ તેનાં પરાક્રમો, તેની સરદાર તરીકેની ખ્યાતિના પાયારૂપ છે. ખરેખર રાયપિથોરાને ઉત્તર હિંદના એક લોકપ્રિય વીર નાયક તરીકે વ્યાજબી રીતે વર્ણવી શકાય એમ છે અને આજ દિન સુધી પ્રેમ તથા યુદ્ધના ક્ષેત્રમાં તેણે કરેલાં પરાક્રમ કાવ્યશાસ્ત્રના એપ વિનાની વિરકથા
