________________
ઉપધાત.
૧૮
efficiency in history consists, on the contrary, in the fact that the controlling centre of the evolutionary process therein has been at last projected altogether beyond the content of political consciousness.” Byela આધુનિક યુરોપીઅન ઉન્નતિનો આધાર જે બળ પર છે તેને રાજકીય ચેતન સાથે જ કંઈ ખાસ સંબંધ નથી. રાજ્યના હિતના કરતાં પણ આગળ હિત કર્યું છે અને મનુષ્યનું ખરું બળ-એની ખરી ઉન્નતિ ભાવમાં શેના પર છે તે જોવા તરફ ને તે સાધવા તરફ આધુનિક યુરેપના ખાસ પ્રયત્ન છે. એજ એની આધુનિક ઉન્નતિનું હાર્દ છે એમ બેન્જામિન કિડ માનવું છે. યુરોપની આધુનિક કળાઓ, નીતિ, સાહિત્ય, તત્ત્વજ્ઞાન, ધર્મ એ બધાંમાં આ બાબત સ્પષ્ટ જણાય છે. એ બધી બાબતોની પ્રવૃત્તિમાં સમાજના આદર્શો હવે સ્વતંત્ર થયા છે. તે આદર્શો રાજકીય ચેતનના માત્ર ગુણીભૂત ગણાતા હતા તે સ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે, ને તેથી ટુંકામાં એમ કહેવાય કે તે બધી બાબતોના સંબંધમાં પ્રવૃત્તિઓ વર્તમાનને નહિ પણ ભવિષ્યને જ ધ્યાનમાં રાખી ચલાવવામાં આવે છે. “ It is the world, therefore, in which all t e imperiums in which the present had hitherto strangled the interests of the greater, future are in process of slow disintegration, and in which we have, in consequence, entered upon an era of such a free rivalry of forces as has never been before in the history of the race. ” ( Kidd's, Principles of Western Civilization, p. 334. )
આ પ્રમાણે યુરોપની પ્રાચીન ને આધુનિક ઉન્નતિની પદ્ધતિઓ વિષે કેટલાક અગત્યના વિચાર આપણે જોયા. ડાર્વિનના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે જે શ્રેટ વસ્તુઓ હોય છે તેનું જ અતિજીવન થાય છે. આધુનિક સમયમાં જુદાં જુદાં નૈતિક ને ધાર્મિક તો વિષે આપણે કંઈક વિરોધ પણ જોઈએ
