________________
૧૬૧
વ્યાખ્યાન નવમુ. સંબંધ ધરાવતી કે બીલકુલ નએ ધરાવતી. બધાજ રાજાઓ સ્થાનિક ને સ્વતંત્ર હતા.
દશમા ને અગીઆરમા સૈકામાં પતંત્રની આ પ્રકારની સ્થિતિ હતી. બારમા સૈકામાં લુઈ લિ ગ્રોસના રાજ્યની શરૂઆત થતાં દેખાવ બદલાવવા માંડ્યો. રાજા વિષે બોલાતું આપણે ઘણું વધારે વાર સાંભળીએ છીએ;
જ્યાં અત્યાર સુધી એ પહોંચી શક્યો નહતો, ત્યાં પણ એની સત્તાની અસર પહોંચી શકી સમાજમાં એનો ભાગ વધારે અગત્યનો થયો. શા હકથી રાજા આવી સત્તા ભોગવવા માંડ્યો તે આપણે શોધીએ છીએ તે અત્યાર સુધીના એના જાણીતા હક મને એકે આપણું જોવામાં આવતું નથી. રિમન નૃપતંત્ર તરફથી એને એ હક મળ્યો નહોતો; તેમજ ચુંટણીથી કે ધાર્મિક સત્તાના પ્રતિનિધિના રૂપમાં પણ મળ્યો નહોતો. અત્યાર સુધી નહિ જોવામાં આવેલું એક નવું જ સ્વરૂપ પતંત્રમાં જોવામાં આવ્યું; એક નવી જાતનું નૃપતંત્ર શરૂ થયું.
મારે કહેવાની જરૂર નથી કે આ સમયે સમાજમાં ઘણી જ અવ્યવસ્થા હતી; મારફાડને એ સતત ભઠ્ય થતો હતો. આવી શોચનીય સ્થિતિની સામે થવાને, કે કોઈ જાતની વ્યવસ્થા કે એક્તા ફરી સ્થાપિત કરવાને સમાજની અંદર કંઈ સાધનો નહોતાં. યલ પદ્ધતિનાં બધાં સાધન નામમાત્રમાંજ રહ્યાં હતાં. વ્યવસ્થા કે ન્યાયનું પુનઃસ્થાપન કરે એવું કશું સમાજમાં નહોતું જોવામાં આવતું. આવી સ્થિતિમાં અન્યાય થતું અટકાવવા કે કોઈપણ જાતનું રાજકીય બંધારણ સ્થાપવા કોની પાસે જવું તેની કોઈને સૂઝ પડતી નહતી. રાજાનું નામ રહ્યું હતું; એકાદ અમીર એ નામને ધારણ કરતા હતા, ને કેટલાક વળી તેને પિતાનું દુઃખનિવેદન કરતા હતા. અત્યાર સુધી જુદાં જુદાં સ્વરૂપમાં પતંત્ર થઈ ગયાં હતાં. તે હજી લેકોના મનમાં તાજ હતાં, ને કેટલાક સંજોગોમાં લે કે તે કબૂલ પણ કરતા હતા. કોઈપણ જાતની ભારે મારફાડ દબાવવા, કે રાજાના આવાસ પાસે કંઈક વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવા, કે ઘણા વખતની થએલી કંઈ લડાઈ પતાવવા
