________________
૧૬૦
યુરેાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
કેવું સ્વરૂપ પકડયું તે બધાજ જાણે છે; રાજા ધર્મગુરુઓની સત્તામાં આવી જથ્થો, તે તે એના તિરસ્કાર કરતા, ગાદીએથી ઉતારતા, કરી બેસાડતા, ને એના પર નિયમન ચલાવતા હતા. થોડાક વખત પહેલાં ખાઈ ગએલી ધાર્મિક નૃપતંત્રની પદ્ધતિ ક્રીથી સ્થાપિત થવાની અણીએ આવેલી જણાઈ.
આમ આઠમા સૈકાના મધ્ય કાળથી નવમાના મધ્ય કાળ સુધી ત્રણે પ્રકારનાં નૃપતંત્રોની પદ્ધતિઓની વિવિધતા, અગત્યના, પરસ્પર સંબંદ્ય, તે દેખીતા બનાવામાં દૃષ્ટિગાચર થઈ.
લુઈ લિ દેખાશેરના મૃત્યુ પછી યુરોપમાં અવ્યવસ્થા થઈ તે સમયે નૃપતંત્રની ત્રણે પદ્ધતિ લગભગ એક્ઝી વખતે નાશ પામી. બધીજ અવ્યવસ્થા થઈ ગઈ. કેટલાક સમય પછી જ્યારે યૂડલ પદ્ધતિ દાખલ થઈ ત્યારે એક ચેાથીજ તે અગાઉ આપણે કદાપિ જોઇ હોય તેનાથી જુદાજ પ્રકારની નુપતંત્રની પદ્ધતિ જોવામાં આવી; આ યૂડલ નૃપતંત્રની પદ્ધતિ હતી. આ ગુંચવણવાળી છે તે એનું લક્ષણ આપવું ઘણું કઠણ છે. એમ કહેવાય છે કે યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રાજા તેા રાજાનો રાજા, અમીરાના અમીર હતા, મૈં તેથી આખા સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગાને એ બરાબર સંબંધમાં રાખી શકતા હતા. એની આસપાસ એના પેાતાના આશ્રિતજનોનું ને આશ્રિતાના આશ્રિતાનું પણ નમન માટે આવ્હાન કરી આખી પ્રજાને એ પેાતાની પાસે ખેલાવી શકતા, ને તેથી પોતાની નૃપસત્તા ખરેખરી દાખવી આપતા હતા. યૂડલ નૃપત ંત્રની પદ્ધતિ આ પ્રકારની હતી તેની હું ના પાડતા નથી; પણ એ માત્ર એક પદ્ધતિજ હતી, વસ્તુસ્થિતિ તેવા પ્રકારની નહોતી. ક્રમશઃ પ્રજાના બધા વર્ગો સાથે રાજા સંબંધમાં આવતા, તે તેથી સામાન્ય અસર કરી શકતા એમ જે આ પદ્ધતિ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે તે રાજકીય વિષયામાં અગ્રેસર ભાગ લેનારાઓનું માત્ર સ્વપ્રદર્શન છે. ખરૂં જોતાં ચૂડલ અમીરાના મોટા ભાગ આ સમયે નૃપતંત્રથી તદ્દન સ્વતંત્ર હતા; મેટી સંખ્યા તા રાજાનું નામ પણ ભાગ્યેજ જાણતી, તે તેની સાથે બહુ થોડા
