________________
૧૫૮
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. બે તદન જુદીજ વસ્તુસ્થિતિઓ છે ને તેનાં પરિણામ પણ તદન જુદાંજ છે. ધાર્મિક પતંત્ર સાથે સ્વતંત્રતાના હકે ને તેથી મળતું રાજકીય રક્ષણ જોડી શકવાં મુશ્કેલ છે, તેમ છતાં આ પદ્ધતિ જ ઉન્નત, નીતિવાળી, ને લાભકારક છે. ધાર્મિક નૃપતંત્રને સમયે–સાતમા સૈકામાં રાજાને વિષે શો આદર્શ કલ્પવામાં આવતું હતું તે આપણે જોઈએ. ઢોલિડોની સભાના નિયમમાંથી હું ઉતારી લઉં છું.
“રાજા ન્યાયથી શાસન કરે છે તેટલા માટે જ રાજા કહેવાય છે. એ ન્યાયથી વર્તે છે તો એ યોગ્ય રીતે રાજા નામ ધારણ કરે છે; જે એ અન્યાયથી વર્તે છે તે શોચનીય રીતે એ એ નામ બેય છે. ન્યાય ને સત્ય એ બે મુખ્ય રાજસદગુણે છે.”
પણ ધાર્મિક નૃપતંત્રની પદ્ધતિમાં નૃપતંત્રથી એક તદન જુદું જ તત્વ ઘણુંખરૂં દાખલ થઈ જતું હતું. પતંત્રના કરતાં પણ ઈશ્વરની વધારે નજીકની એક નવી સત્તા પતંત્રની સાથે સાથે સ્થપાવવા પામી; આ ધર્મગુરુઓની સત્તા હતી, ને તે ઈશ્વર ને રાજાઓની ને રાજાઓને પ્રજાની વચમાં આવતી હતી. એટલે નૃપતંત્ર ઈશ્વરી ઈચ્છાને માનુષી દુભાષિયાએ અર્થાત ધર્મગુરુ
ના જાણે સાધનરૂપ બન્યું. પતંત્રની પદ્ધતિના ભાવી ને તેના પરિણામમાં ભિન્નતા જોવામાં આવે છે તેનું આ વળી એક નવું જ કારણ હતું.
રેમન મહારાજ્યની પડતી પછી પાંચમા સૈકામાં કેવાં કેવાં ભિન્ન પ્રકારનાં પતંત્રો જોવામાં આવતાં હતાં તે આપણને આ પ્રમાણે માલૂમ પડે છે -વૈદેશિક પતંત્ર, રેમન પતંત્ર, ને નવું થતું ધાર્મિક નૃપતંત્ર. જેવાં તેમનાં બંધારણે જુદાં હતાં તેવાજ તેમનાં ભવિષ્ય પણ જુદાં હતાં.
પાંચમાથી બારમા સૈકાની વચમાં સામાન્ય રીતે ત્રણ જાતનાં નૃપતંત્ર સાથે પ્રવર્તે. યુરેપનાં જુદાં જુદાં રાજ્યમાં દરેકમાં દરેક કે વધારે પ્રકારનાં પતંત્ર સ્થિતિને અનુસરીને પ્રચારમાં આવ્યાં.
અવ્યવસ્થા આ સમયે એવી હતી કે કંઈજ સાર્વત્રિક કે સ્થાયી સ્થાપી શકાય તેમ નહોતું; ને એક ફેરમાંથી બીજે ફેરફાર એ પ્રમાણે આઠમા સૈકા
