________________
વ્યાખ્યાન નવમું.
જુદી સભાઓ ને પ્રજાને પ્રતિનિધિ માલુમ છે; એ તેમની પછીથી આવ્યો ને આ બધાઓનું અસ્તિત્વ જાણે એનામાંજ સમાઈ જાય છે. પહેલા શહેનશાહે જે વિનીત ભાષાનો ઉપયોગ કરતા તે પરથીજ આ બાબત કેણુ સમજ્યા વિના રહેશે? છેલ્લાં સામ્રાજ્ય ભેગવતા ને પિતાની તરફેણમાં અધિકાર ત્યાગ કરનાર પ્રજાવર્ગ સમક્ષ એ શહેનશાહે પ્રજાના માત્ર પ્રતિનિધિ ને મંત્રિઓ પેઠે પિતાને ગણતા ને પ્રજા સમક્ષ બોલતા. પરંતુ વસ્તુતઃ પ્રજાની બધી સત્તા તેઓ જ વાપરતા, ને તે પણ ઘણી દઢતાથી. આવો ફેરપર કેવી રીતે થયો તે આપણાથી સહેલથી સમજી શકાય તેમ છે. આપણે નતેજ એ ફેરફાર જોયે છે. લોકેનું સામ્રાજ્ય એક માણસના હાથમાં જતુ આપણે જોયું છે; એજ નેપેલિઅનને ઈતિહાસ છે. એ પણ સામ્રાન્ય ભોગવનાર એક પ્રજાને પ્રતિનિધેિ હતે. એ હમેશ કહ્યા કરતઃ
એક કરોડ એંશી લાખ લેકોથી ચુંટી કઢાયલ મારા જેવો કોણ છે? ફ્રાન્સના પ્રજાસત્તાક રાજ્યના લોકોને મારા જે પ્રતિનિધિ કોણ છે?” અને જ્યારે એના સિક્કાની એક બાજુ તરફ “પ્રજાસત્તાક ક્રાન્સ”, ને બીજી બાજુ તરફ “શહેનશાહ નેપલીઅન” એવા શબ્દો આપણે વાંચીએ છીએ, ત્યારે પ્રજાજ રાજા થાય છે એમ મેં આગળ વર્ણવેલા બનાવ સિવાય બીજું શું સમજી શકાય તેમ છે?
રિમન નૃપતંત્રનું મુખ્ય લક્ષણ આ પ્રકારનું હતું. ડાયાલિશિઅનના સમય પછી તેમાં ફેરફાર થવાનો પ્રસંગ આવ્યો હતો; એક નવા પ્રકારનું પતંત્ર લગભગ પ્રકાશમાં આવ્યું હતું. ત્રણ સૈકા સુધી સમાજમાં ધાર્મિક તો દાખલ કરવા ખ્રિસ્તિ ધર્મ મથી રહ્યો હતો. કેંસ્ટેન્ટિનના રાજ્યમાં એને ફતેહ મળી ને ધાર્મિક તો સર્વગ્રાહી તે નહિ પણ અગત્યનો ભાગ લેતાં થયાં. આ સમયે નૃપતંત્ર એક જુદા જ સ્વરૂપમાં દષ્ટિગોચર થાય છે; એની ઉત્પત્તિ પાર્થિવ નથી, ને રાજા પ્રજાસામ્રાજ્યને પ્રતિનિધિ પણ નથી, પણ ઈશ્વરનો એ અવતાર ને ઈશ્વરનો પ્રતિનિધિ છે. હવેથી રાજાની સત્તા ઉચેથી મળતી ગણાઈ રેમન પતંત્રમાં એ નીચેથી આવતી હતી. આ
