________________
વ્યાખ્યાન
૧૨૩ નગરજનેને અધિકારદાન કરવામાં આવ્યું તે બાબત સમજવાને માટે નગરની પાંચમાથી અગીઆરમા સૈકાની વચમાં સ્થિતિ કેવી હતી તે યાદ કરવી જરૂરી છે. જુદાં જુદાં યુરોપનાં નગરોની સ્થિતિમાં ફેરફાર ઘણે હતો; છતાં હું સામાન્ય રીતે જોવામાં આવતી વાત પરજ ધ્યાન આપીશ, ને આમાંથી જે જરા ખસીશ તો હું જે કહીશ તે ક્રાન્સનાં નગરોને લક્ષમાં રાખીને કહીશ. - રેમન મહારાજ્યની પડતી પછી પાંચમાંથી બારમા સૈકા સુધી નગરોમાં દાસત્વએ નહેતું ને સ્વાતંત્ર્યએ નહોતું. માણસોને બનાવોનું ચિત્ર આપવામાં જેવા પ્રકારની ભૂલને ભય રહે છે તે જ ભય ભાષાના ઉપયોગમાં પણ રહે છે. જ્યારે કોઈ પણ સમાજને ભાષા ચિરકાળ ટકી રહ્યાં હોય, ત્યારે શબ્દો અમુક ચોક્કસ ને સંકુચિત અર્થ ધરાવતા થઈ ગએલા હોય છે. વખત જતાં દરેક શબ્દમાં જાતજાતના ઘણું વિચારો સમાઈ ગએલા હોય છે, ને જે શબ્દ ઉચ્ચારાય છે તે વિચારો તરત ઉત્પન્ન થાય છે, પણ તે એકજ દિવસને લાગુ થતા બનાવથી નહિ હોવાથી બધા સમયને વિષે સરખી રીતે લાગુ પડતા નથી. ઉદાહરણ તરીકે “ દાસત્વ ” ને “ સ્વાતંત્ર્ય ” એ શબ્દ આઠમ, નવમા, કે દશમા સૈકામાં જે બીનાઓને લાગુ પડતા હતા તેના કરતાં હાલના સમયમાં ઘણા વધારે ચોક્કસ ને સંપૂર્ણ અર્થ સૂચવે છે. આઠમા સૈકામાં નગરમાં સ્વાતંત્ર્ય હતું એમ જે આપણે કહીએ તો તે ઘણું વધારે પડતું છે; હાલના સમયમાં સ્વાતંત્ર્ય એ શબ્દને આપણે એવો બહોળો અર્થવાળો કહીએ છીએ કે તે અર્થ લાગુ પડે એવી આઠમા સૈકાની સ્થિતિ નહોતી. નગરે દાસત્વની સ્થિતિમાં હતાં એમ કહીશું તો એ આપણે એવી જ ભૂલમાં પડીશું, કારણ કે તે સમયના નગરની સ્થિતિનાથી તદન જુદી જ સ્થિતિ એ શબ્દ અત્યારે સૂચવે છે.
હું ફરીથી કહું છું કે નગરમાં તે સમયે દાસત્વએ નહતુ કે સ્વાતંત્ર્યએ નહતું. દુર્બળતાને લીધે જે જે વેઠવું પડયું તે બધું તેમણે વેઠયું; બળવાન વ્યક્તિઓ તેમના પર વારંવાર સત્તા વાપરત ને હુમલાઓ કરતા હતા;
