________________
વ્યાખ્યાન છે.
કરતાં વિકાસય કરવામાં વધારે ફળીભૂત થઈ છે.
રાજકીય દૃષ્ટિબિન્દુથી જુદી રીતા ભાસ જાય છે. રાજ્ય ને પ્રજા, સત્તા ને સ્વતંત્રતાના સંબંધની ખાખતમાં ખ્રિસ્તિ સમાજની અસર હું નથી ધારતા કે લાભકારક થઈ હાય. આ સંબંધમાં ખ્રિતિ સમાજે ધાર્મિક સત્તા કે શમન મહારાજ્યની નિરંકુશ સત્તાની પદ્ધતિના રક્ષક તરીકે કામ કર્યું છે, એટલે કે કેટલીક વાર ધર્મના નામમાં તે કેટલીક વાર રાજસત્તાના નામમાં એણે આપખુદી સત્તા ભાગવી છે. એની બધી સંસ્થાઓ, ને એના બધા કાયદાઓ તપાસેા; એના નિયમેા ને કાર્યપદ્ધતિએ જુએ. તમને માલૂમ પડશે કે ક્યાંતા ધાર્મિક સત્તા, કે રાજસત્તાની આપખુદી પદ્ધતિના સિદ્ધાન્ત એણે આગળ પડતા ગણ્યા છે. જ્યારે નબળા પડતા ત્યારે એ સમાજ શહેનશાહેાની નિરંકુશ સત્તાની સહાયતા લેતા, ને જ્યારે જમા હોય ત્યારે પોતાની ધાર્મિક સત્તાના નામમાં નિરંકુશ સ્વતંત્રતા ધરાવવાને એ હક કરતા.
૧૦૯
આ પ્રમાણે સામાજિક ને રાજકીય સ્થિતિ પર ખ્રિસ્તિ સમાજે કરેલી અસરની આપણે પરીક્ષા કરી. હવે ધાર્મિક સમાજના બંધારણ વિષે માત્ર તર્કબુદ્ધિથી કરેલા આ વિચારને બનાવા ને ઇતિહાસથી સાખીતી મળે છે કે નહિ તેની આપણે ખાત્રી કરવાની છે.
આ સિદ્ધાન્તા ને પરિણામા એકજ સમયે દૃષ્ટિગાચર થયાં છે તે મૈં ચીતર્યા તેટલાં સ્પષ્ટતાથી દેખાયાં છે એવું નહિ ધારી લેવાની તમે સાવચેતી રાખજો. ઘણા સૈકા પછી ગત સમયને વિષે વિચાર કરતાં વસ્તુએ તે બનાવેાના આન્તર ક્રમ વિસરવા, ને તિહાસના બનાવા અનુક્રમે થાય છે એ દેખીતો વાત વિસરી જવી એ માટી ને ધણી સામાન્ય ભૂલ છે. ક્રૅમ્બેલ, ગસ્ટેવસ એડલ્ટ્સ, કે કાર્ડિનલ રિશેલ્યુ એવા એકાદ માણસનું જીવન તપાસેા. એના જીવનમાર્ગ પર એ દાખલ થાય છે, ચાલે છે તે આગળ વધે છે; મેટા બનાવા પર એ અસર કરે છે, તે એના પર પણ મેટા બના વાની અસર થાય છે; છેવટે એ એનું અન્તિમ કામ સાધે છે ત્યારે આપણે એને બરાબર જાણીએ છીએ, પણ તે, એને સમગ્ર રીતે જોતાં, ઈશ્વરે એને ધણી
