________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫૯
નોંધ્યા પસાર થઇ ગયેા. આ ઘટના સેનેકા અને મેટા પ્લીનીના જીવનકાળમાં બની; અને તેમણે એ ચમત્કારનાં તાત્કાલિક પરિણામે। અનુભવ્યાં હાવાં જોઇએ અથવા એના તાજા સમાચાર એમણે મેળવ્યા હેાવા જોઇએ. આ બન્ને તત્વજ્ઞાએ પેાતાના અશ્રાંત ઉત્સાહ અને કુતૂહળ મુદ્દિવડે ધરતીકંપ, ખરતા તારા, ધૂમકેતુએ અને ગ્રહણા જેવા બધા કુદરતી બનાવાની ધણા શ્રમથી તૈયાર કરેલા એક પુસ્તકમાં પુરી નોંધ લીધી છે. ન્હાની ન્હાની ખાખતાની પણ અતિ ઝીણવટથી નોંધ લેનારા એ બન્ને લેખકેાએ સૃષ્ટિના સૃજનકાળથી માંડીને અદ્યાપિ પર્યંત અપૂર્વ એવા આ અતિમહાન બના વની નોંધ સરખી લીધી નથી. તેમની બુદ્ધિને નહિ પરંતુ તેમની ઇન્દ્રિયાને સર્વશક્તિમાન પ્રભુએ પ્રત્યક્ષ દેખાડેલા બનાવા પ્રત્યેના (મૂત્તિપૂજક) અને તત્ત્વજ્ઞાનપ્રેમી લેાકેાના (સેનેકા અને પ્લીનીના કાળના) આ ગાફેલ દુક્ષ માટે આપણે તેમને કેવી રીતે ક્ષમા આપી શકીએ ?
વળી, જો દરેક શ્રદ્ધાળુ માણસને ચમત્કારના સાચાપણાની ખાતરી થઈ હાય તેા દરેક ન્યાયી પુરૂષને ચમત્કારા બંધ પડયા છે તેની ખાતરી પણ થઇ છે. આમ છતાં દરેક યુગમાં ચમત્કારે (ના અસ્તિત્વ)વિષેના પુરાવા હાય છે અને દરેક યુગના પુરાવા એની અગાઉના યુગના પુરાવાથી કાઇ રીતે એછે આદરપાત્ર નથી. ( ત્યારે ) ચમત્કારા બંધ પડયા ? જે યુગના લેાકેા છેલ્લા સાચા ચમત્કારા જોઈ શકયા તે લેાકેાએ પછી જે પાખડી ( ચમત્કાર લેખાતા ) બનાવા થાય તે અને પેલા ચમત્કારે વચ્ચેના ભેદ કેમ સમજી ન શક્યા ? શું મનુષ્યે દૈવી શિલ્પીની શૈલીને એમ એકદમ ભૂલી ગયા હતા? આ બધા પ્રશ્ના પરથી એજ અનુમાન નીકળી શકે છે કે સાચા અને ખાટા ચત્કારી બનાવાને છૂટા પાડવા અશકય છે. એ એ અવિભાજ્ય દશામાં છે. પરંતુ અસલના શ્રદ્ઘાળુ જનાનાં અતિવિશ્વાસ ( Credulity) અને સ્વભાવની
