________________
શિષ્ટ ] અર્વાચીન મુંબઈના આરંભિક વિકાસમાં... To
| ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના વેપારીઓની પસંદગી કાલબાદેવી–પાયધુની આસપાસ ના મહોલ્લાઓ પર ઊતરી હતી. એમાં કાપડ અને સૂતર ઉપરાંત ઝવેરાત શરાફી વછિયાની વાસણો વગેરેને લગતા ધંધા પણ કરતા. ઓશવાળ જ્ઞાતિના શેઠ વસનજી ત્રીકમજીએ ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ સાયન્સ લાઈબ્રેરીને રૂપિયા સવા બે લાખની રકમ આપેલી ને એની કદર કરી સરકારે એમને “સરનો ઇલકાબ આપ્યો હતો. કચછને શ્રી વેલજીભાઈ લખમશી વર્ષો સુધી ગ્રેન મર્ચન્ટ એસો. શિયનનું પ્રમુખપદ સંભાળતા. સરકારે એમને જે. પી.નો ખિતાબ આપ્યો હતો. લુહાણ જ્ઞાતિના ચંદા રામજીના ટ્રસ્ટ ફંડમાંથી છોકરીઓની હાઈસ્કૂલ ચાલતી હતી ને કરમજી દામજીના પુત્રોએ બાબુલનાથ પાસે સેનેટોરિયમ બાંધ્યું છે. પોરબંદરના ભાટિયા જ્ઞાતિના શ્રી મોરારજી ગોકુલદાસ મુંબઈમાં વસીને મોટા શાહ સોદાગર અને મિલઉદ્યોગના અગ્રણી થયા ને સી. આઈ. ઈ.નો ઇલકાબ પામ્યા. એમણે સોલાપુર મિલ અને મોરારજી ગોકુલદાસ મિલ કાઢી. મહાબળેશ્વરને ખીલવવામાં એમનો મોટો ફાળો હતો. શેઠશ્રી ઠાકરશી મૂળજી પણ સૌરાષ્ટ્રથી આવેલા. ખોજા કેમના આહમદ હબીબે પાવા ગલીમાં પિતાના મરહૂમ ભાઈ ખાનમહમદના નામે સ્કૂલ ખેલી. મેમણ કોમના સાબુ સીદીકે ખાંડનો વેપાર વિકસાબે ને કનક પુલ પાસે હજવાળાઓ માટે મોટું મુસાફરખાનું બંધાવ્યું, અને હાજી કાસમે કચ્છ-સૌરાષ્ટ્રના મુસાફરો માટે આગબોટની સર્વિસ ચલાવી. એવી રીતે વેરા જ્ઞાતિના આદમજી પીરભાઈએ ચનશેડ સ્ટેશન સામે વેરાઓ માટે મોટું મુસાફરખાનું બંધાવ્યું.
૨૦ મી સદી દરમ્યાન પણ ગુજરાતીઓએ મુંબઈના ઉત્તરોત્તર વિકાસમાં મહત્ત્વનો ફાળો આપે છે ને ૧૯૬માં બૃહદ્ મુંબઈ રાજ્યનું દ્વિભાગીકરણ થતાં મુંબઈ મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના વહીવટ નીચે મુકાયું તે પછી પણ ત્યાંના વેપાર-ઉદ્યોગમાં તથા ધંધારોજગારમાં હજારો ગુજરાતીઓ સક્રિય ભાગ લેતા રહ્યા છે ને ત્યાં લાખો ગુજરાતીઓ વસે છે. એ ગુજરાતી કુટુંબના સામાજિક જીવનની નિરાળી લાક્ષણિકતા છે. ગુજરાતની સાહિત્યિક અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓમાં મુંબઈના ગુજરાતીઓનું પ્રદાન એક આવશ્યક અંગ સમાન ગણાય છે.
પાદટીપ 2. S. M. Edwardes, The Rise of Bombay-a Retrospect, pp. 89 ff. ૨. પ્રાચીન કાળમાં વળી મુંબઈના ટાપુની જગ્યાએ ત્રણ અલગ ટાપુ હતા. મુંબઈને
ટાપુ ઉત્તરે પાયધુની સુધી જ હતો, એની ઉત્તરે મઝગાંવથી ઘેડુપદેવ સુધીને અલગ
