________________
૨૦ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
પણ દર્શાવવામાં આવતું. શાહઆલમ ૨ જા ના સમયમાં મુહમદશાહી નાણાનું અર્થાત મુહમ્મદશાહ ૨ જા(ઈ. સ. ૧૭૧૯-૪૮)ના સિક્કાનું ચલણ લેકપ્રિય હતું. નાણાંની રકમ સાથે સિક્કાના તેલ વગેરેની વિગત પણ આપવામાં આવતી.૯૪ ખતપત્રના અંતે મિલકત આપનારનું મતું અને સાક્ષીઓની સહી જોવા મળે છે એ પરથી સહી કરનારના અક્ષરજ્ઞાન તથા લખાવટની જાણ થાય છે.
આમ સમકાલીન ખતપત્રો પરથી મરાઠા કાલના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ પર ઠીક ઠીક પૂરક પ્રકાશ પડે છે.
ઇતિહાસપોગી સાહિત્ય આપણુ અભ્યાસવિષે – પ્રસ્તુત કાલખંડમાં ઈતિહાસલેખનમાં પ્રત્યક્ષ ઉપયોગી થાય તેવું સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સાહિત્ય લગભગ નથી. પ્રત્યક્ષ ઈતિહાસોપયેગી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં રંગવિજયની “ગુજરદેશભૂપાવલી” (સં. ૧૮૬૫= ઈ. સ. ૧૮૦૯) અપવાદરૂપ છે. ૫ જૈન યતિ રંગવિજયે ભરૂચમાં ભગવંતરાય ખત્રીના કહેવાથી ૯૫ શ્લોકોને આ સંસ્કૃત પ્રબંધ ઓ છે. એમાં, મેરૂતુંગની વિચારશ્રેણિ'ની જેમ, ઠેઠ મહાવીરના નિર્વાણથી આરંભી પિતાના સમય સુધીના એટલે કે ગુજરાતમાં અંગ્રેજોની સત્તા સ્થિર થઈ ત્યાં સુધીના રાજાઓને રાજ્યકાલ કર્તાએ નોંધ્યો હોઈ અગાઉના સમયની જેમ પ્રસ્તુત કાલખંડ માટે પણ એમની કૃતિ ઉપયોગી છે.
અતિહાસિક મહત્વની કોઈ પ્રાકૃત કૃતિ આ સમયમાં રચાયેલી જણાતી નથી. પણ એતિહાસિક મહત્વનું ગુજરાતી અને હિંદી સાહિત્ય આ સમયમાં ઠીક પ્રમાણમાં છે. કવિ દલપતરામે ફાર્બસ સાહેબને “રાસમાળા'ના લેખનમાં ઉપયેગી થાય એ હેતુથી જે એતિહાસિક સાહિત્ય એકત્ર કર્યું હતું તેમાંનું કેટલુંક આ સમયનું પણ છે, અને એ શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા, મુંબઈના સંગ્રહમાં સચવાયેલું છે. આ સાહિત્ય માટે ભાગે અપ્રગટ છે.
પાટણની ગઝલ” (ઈ. સ. ૧૭૮૮) ગુજરાતના ભૂતકાલીન સમૃદ્ધ પાટનગરની તત્કાલીન સ્થિતિ જાણવા માટે ઉપયોગી છે. ૯૭ “ગઝલ” તરીકે ઓળખાતી આ કૃતિઓ ફારસી અને ઉર્દૂ સાહિત્ય દ્વારા વારસામાં મળેલ પઘાત્મક પ્રકાર નથી, પણ અમુક પ્રકારની ઝડઝમકવાળી ગેય રચનાઓ છે.
આ સંદર્ભમાં કવિબહાદુર દીપવિજયે રચેલી “વડોદરાની ગઝલ ૯૮ (ઈ. સ. ૧૭૭૬) સ્થળવર્ણનની સમકાલીન કૃતિ તરીકે ઉલ્લેખનીય છે. દીપ
