________________
સાધન-સામગ્રી
ટાંકું છાપરું નેવાં વગેરે જણાવવામાં આવે છે, એ પરથી નાગરિક સ્થાપત્યને લગતી ઉપયોગી માહિતી મળે છે. કેટલીક વાર કઈ મકાન કે દુકાનની માલિકીની હેરફેરનો પાછલે વૃત્તાંત પણ આપવામાં આવે છે; દા.ત., સં. ૧૮૬૫ ના ખતપત્રમાં ૯૦ જણાવ્યું છે કે પંડયા જીવણરામ વલ્લભરામે પિતાની વૃદ્ધાવસ્થામાં પિતાનું ઘર ભત્રીજા મુગટરામ દલપતરામ તથા ગોવિંદરામ દલપતરામને સંભાળવા આપેલું, તેઓએ એ વૃદ્ધ દંપતીની સેવાચાકરી કરી એમના મરણ પાછળ ઉત્તરક્રિયા કરીને એ ઘર વેચાણ પ્રમાણે રાખ્યું, પરંતુ આગળ જતાં તેઓ એ ઘરને નિભાવી ન શકળ્યા ત્યારે પિળના પાંચ પડોસીને પૂછીને તેઓએ એ ઘર શાહ પ્રભુદાસ મકનદાસને વેચ્યું. સં. ૧૮૬૯ ના ખતપત્રમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે એ ઘર મૂળમાં શાહ ઝવેર હરખા, ખુશાલ હરખા અને કિશોર હરખા એ ત્રણ ભાઈઓએ ખરીદેલું તે પૈકી ભાઈ કિશોર મૃત્યુ પામ્યા ને એમને સ્ત્રી બાળક હતાં નહિ, પછી ભાઈ ઝવેર દિવંગત થયા ત્યારે એમની પત્ની અચરતે પિતાના દિયેર ખુશાલને પિતાના ભાગનું ઘર વેચી પતિની ઉત્તરક્રિયા કરી, પછી ભાઈ ખુશાલ મૃત્યુ પામ્યા તેની પત્ની સંતક અને એના પુત્ર કર્મચંદ તથા મેતીચંદ તેમજ પુત્રી અંબા એ ચાર વારસએ ઘર શાહ પ્રેમચંદને વેચ્યું. સં. ૧૮પર ના ખતપત્રમાં સેંધવામાં આવ્યું છે કે એ ઘર કહાનદાસ લખમીચંદનું હતું, તેમણે બાઈ તેજકુંવર રાજારાવ શાહનું પહેલું વાપર્યું તે પેટે પિતાનું ઘર લખી આપ્યું. આવા વૃત્તાંત સામાજિક-આર્થિક ઈતિહાસ માટે ઉપકારક ગણાય.
ઘર તથા જમીનને લગતા ખતમાં એની કિંમત જણાવવામાં આવે છે. ઘરને લગતા ખતપત્રમાં એના બાંધકામનું મા૫ આપવામાં આવતું નહિ, જેથી ચેરસ ગજ દીઠ શે દર ગણાતો એને ખ્યાલ આવતો નથી. નાનામોટા ઘરની કિંમત આ ખતપત્રમાં કયારેક રૂા. ૧૦૦ થી ઓછી, કેટલીક વાર રૂા. ૧૦૧ થી ૨૦૦ કે રૂા. ૨૦૧ થી ૩૦૦ ને ક્યારેક રૂ. ૩૦૧ થી ૫૦૧ સુધીની જણાવી છે. ગીરે વેચાણમાં ગીરાની મુદત પાંચથી દસ કે એનાથી વધુ વર્ષની રાખવામાં આવતી. નાની દુકાન રૂા. ૨૫ જેટલી રકમમાં મળતી. ખેતર વિધાં ૨૦ નું રૂા. ૬૦૧ માં ગીરે મુકાતું. જમીનનું માપ ગજ-તસુનાં લંબાઈ પહોળાઈ તથા ક્ષેત્રફળમાં અપાતું, ઇમારત બાંધવા લાયક પડતર જમીન ચરસ ગજના છ આના લેખે વેચાતી મળતી.૩
મિલકતના વેચાણ પેટે જે રકમ મળતી તેની સંખ્યા આંકડામાં તેમજ શબદોમાં લખાતી, એટલું જ નહિ, એની અધી રકમ જણાવી એના બમણા એવું
