________________
પરિશિષ્ટ
અર્વાચીન મુંબઈને આરંભિક વિકાસમાં ગુજરાતીઓને ફાળે
હાલ ભારતના અગ્રગણ્ય શહેર અને બંદર તરીકે નામના ધરાવતા અર્વાચીન મુંબઈનો વિકાસ છેલ્લા ત્રણ સૈકાઓ દરમ્યાન થયેલ છે. એ વિકાસમાં જેમ સરકાર પક્ષે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીનો તથા બ્રિટિશ સરકારનો તેમ પ્રજાપક્ષે ગુજરાતના સાહસિક વેપારીઓને તથા ઉદ્યોગપતિઓને વિપુલ ફાળે રહેલે છે. અહીં ગુજરાતીઓના ફાળાના આરંભિક તબક્કાની સમીક્ષા
કરીએ.
પોર્ટુગલના રાજાએ ૧૬૬૧ માં પોતાની કુંવરી ઈંગ્લેન્ડના રાજા ચાર્લ્સ ૨ જાને પરણાવી ત્યારે મુંબઈને ટાપુ એને પહેરામણીમાં વંશપરંપરાગત રીતે આપવાનું જાહેર કરેલું, પરંતુ રાજા ચાર્લ્સને એને કબજે મહામહેનતે છેક ૧૬૬૫ માં મળ્યો. એમાં માહીમ કસબાને સમાવેશ ન થતાં એનો કબજે લશ્કરી બળથી મેળવવો પડેલો. એ વખતે મુંબઈના ટાપુમાં મલબાર હિલ અને હાલના બોરીબંદરથી શિવ(સીમ) સુધીનો સમાવેશ થતે. કેલાબા, માહીમ અને વરલીના ટાપુ અલગ હતા. રાજા ચાર્લ્સના એજન્ટોએ ફિરંગીઓના સમયના પારસી દેરાબજી નાનાભાઈને સ્થાનિક કેળીઓ અને માછીમારે અંગેના કારભારી તરીકે ને દીવના પારસી રૂપજી ધનજીના વારસોને કંપની સરકારના મોદી તરીકે ચાલુ રાખ્યા. ત્યાં કેટલું બાંધી સુરતના વેપારીઓ અને કારીગરોને તેડાવ્યા, સુરતના મુઘલ સૂબાથી સ્વતંત્ર રીતે સીધો વેપાર શરૂ કર્યો ને ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રેટેસ્ટંટ પંથને પ્રોત્સાહન આપવા માંડયું, આથી તેઓને સુરતના મુઘલ સૂબા તથા કંપનીના કેઠીના અમલદારો સાથે તેમજ કેથલિક પંથના સ્થાનિક ફિરંગી રહેવાસીઓ સાથે સંઘર્ષ થયો. વળી એ ટાપુઓ પર ત્યારે વેપારની ખિલવણી થયેલી નહોતી એના નિભાવ તથા વિકાસ માટે ઘણું ખર્ચ કરવું પડે એમ હતું, આથી રાજાએ કંટાળીને એ ટાપુ ૧૬૬૮ માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને વાર્ષિક દસ પાઉન્ડના નજીવા ભાડાથી કાયમ માટે આપી દીધો. કંપનીને સુરતની કેઠીને પ્રમુખ હવે મુંબઈના ટાપુને ગવર્નર ગણાયો.*
પહેલા ગવર્નર એકસન્ડને સુરતના પારસી મોદી હરજી વાછા, જેમણે ૧૬ ૬૭ માં મુંબઈમાં વસવાટ કરેલે, તેમને કલ્યાણ મોકલી મુંબઈમાં કારીગર
