________________
-૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૭૧
મકાને, ચબુતરા-પરબડી વગેરે મેટા પ્રમાણમાં આજે પણ સચવાઈ રહ્યાં છે; જેમકે જામનગરમાં વૈષ્ણવ-હવેલી મંદિર, ભાવનગરમાં બાવાને માઢ તથા દરબારગઢ, ઘંઘામાં હાટકેશ્વરના મંદિર પાસે શ્રી હરકિસનદાસ મહેતાનું મકાન, શિહેરનો દરબારગઢ, પોરબંદરમાં ગોપાલજી મહારાજની હવેલી, રાધનપુરમાં માજી નવાબનો દરબારગઢ, પાટણમાં શાહના પાડાનું જેન-દેરાસર, અમદાવાદમાં કાળુપુર–પંચભાઈની પોળમાં શ્રી ટોડરમલ ચિમનલાલ શેઠની હવેલી, રાયપુરબેબડિયા વિદ્યની ખડકીમાં શ્રી ભાનુભાઈ પંચાલનું મકાન, ખાડિયા-લાખા પટેલની પિળમાં શ્રી લક્ષ્મીશંકર શાસ્ત્રીનું મકાન, સફ મહેલામાં શ્રી અબ્દુલહુસેન નરુદ્દીનનું મકાન, તોડાની પોળમાં શ્રી બંસીલાલ હીરાલાલનું મકાન, નીશા પિળમાં શ્રી જગવલ્લભ પાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર, છીપા પિળમાં શ્રી બલદેવભાઈ પટેલનું મકાન, શાહપુર-વસતા ઘેલછની પિળમાં શ્રી દશરથલાલ ચત્રભુજ શુકલનું મકાન, ધોળકામાં શ્રી જગાભાઈ ઘીવાળાનું મકાન, રાણપુરમાં શ્રી બાલાજી મંદિર, વસે(જિ. ખેડા)માં દરબાર શ્રી ગોપાલદાસ દેસાઈની હવેલી, ઉમરેઠમાં શ્રી જયેંદ્રભાઈ શેલતનું મકાન, સુરતમાં રાણી તળાવ પાસે શ્રી ઠાકોરદાસ નારાયણદાસનું મકાન વગેરે આ કાલનાં કાષ્ઠ-સ્થાપત્ય અને શિલ્પ માટે ઉલ્લેખનીય છે ૧૨૩
મુઘલકાલીન શ્રેષ્ઠતમ કંડારકામની સરખામણીએ મરાઠાકાલનું આ કાઠકામ ઘણું સ્થૂલ અને ઊતરતી કલાકારીગરીનું જણાય છે. સમય જતાં એમાં વધુ ને વધુ કલાવિહીનતા આવતી જતી જણાય છે.
ટૂંકમાં, આ સમયની શિલ્પકૃતિઓની લાક્ષણિકતા એ છે કે કલા વધુ સ્થૂળ બનતી ગઈ, એનાં ભૂતકાલીન ચેતના અને ભાઈવ ચાલ્યાં ગયાં. બીબાઢાળ શિનું ઉત્પાદન વધ્યું, ગાયકવાડી ઢબના દ્વારપાલનાં મેટાં શિનો તથા કાષ્ઠના ભારે મોટી કોતરણીવાળા મદલનો પ્રવેશ થયો, માનવ–આકૃતિઓ વધુ અલંકાર-પ્રચુર પણ કંઈક બેડોળ બનતી ગઈ, એની વેશભૂષામાં પણ મુઘલ– મરાઠી ઢબનું પ્રાબલ્ય વધ્યું, વધુમાં આ શિને રંગ પણ ચડાવવામાં આવતો.
પાદટીપ 1. ૨. ભી. જેટ, ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ', પૃ. ૧૬૨ ૨. ચરોતર સર્વસંગ્ર, વિભાગ ૧, પૃ. ૯૫૦ ૩. રામસિંહ રાઠોડ, “કચ્છનું સંસ્કૃતિંદશન”, પૃ. ૧૯૮ ૪. આ સમયનાં ઘરોની વિગતો માટે, જુઓ R. K. Trivedi, Wood Carving
of Gujarat (WCG:) Statment 1.
