________________
૩૭૦ ].
મરાઠા કાલ
[ પ્ર. .
દિલ્હીના રાષ્ટ્રિય સંગ્રહાલયમાં ૧૮ મી સદીના ઉત્તરાર્ધના અને ૧૯મી સદીના પ્રારંભના ગુજરાતી કાષ્ઠકલાના નીચેના અલભ્ય નમૂના સચવાયેલા છે.
(૧) ડાબા પગે ઘૂઘરા બાંધી નૃત્ય માટે સજજ થતી નૃત્યાંગના તથા બંસીવાદક નાયિકાનાં સુંદર અને ભાવવાહી શિલ્પ એમની લાલિત્યપૂર્ણ દેહયષ્ટિ, મોતીની સેર અને દામણીથી સુશોભિત કેશગુંફન, ભૂરા રંગથી રંગેલી ગુજરાતી ઢબની ચાળી અને કલાત્મક રીતે કમર પર ગાંઠ વાળી ઘૂટણ સુધી પહેરેલું વસ્ત્ર તથા ગળામાં ખેતીની માળા વગેરે જોતાં આ કૃતિઓ તત્કાલીન ગુજરાતી લેબાસમાં સજજ નાયિકાના વ્યક્તિત્વને પ્રસ્તુત કરે છે. આ શિલ્પકૃતિઓ કોઈ કલાત્મક જૈન કાષ્ઠમંડપને શોભાવતી હશે એમ લાગે છે. ૨૧
(૨) મુઘલકમાનવાળું સુંદર કોતરણીથી મઢેલું બારીનું ચોકઠું, જેની અને બાજુની ઊભી પટ્ટીઓ પર ફૂલવેલની ભાતોથી યુક્ત માનવ તથા પ્રાણી આકૃતિઓ, તેમજ ઉપરની આડી પટ્ટી પર મધ્યમાં તીર્થકરનું ભાર્ય છે. એની પૂજા-અર્ચના માટે શ્રાવક-શ્રાવિકા જતાં જોવા મળે છે. કમાનને અલગ રીતે કોતરીને ચેકડામાં બેસાડવામાં આવી છે. કમાનના બને ખૂણા ઉપર પાંખવાળી અસરાઓ અને પક્ષીઓની આકૃતિઓ કંડારેલી છે. બારીના નીચેના ભાગની પટ્ટી પર ફૂલવેલની ભાત કેતરવામાં આવી છે. ચોકઠાની છેક ટોચ પરની પટ્ટી પર ઝૂલતી છુંદી ગાળ ભમરીઓ આ સમયની કાષ્ઠકારીગરીમાં સામાન્ય રીતે જોવામાં આવે છે. ૧૨૨
સુરત મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન સંચાલિત સંગ્રહાલયમાં કાષ્ઠકલાના ઉત્તમ નમૂનારૂપ સુંદર રંગકામ કરેલા દ્વારપાળનાં આકર્ષક શિલ્પની બે જોડી સચવાયેલી છે. દ્વારપાલેએ મરાઠી સૈનિકની ઢબની પાઘડી, જાંબલી લાલ તથા લીલા રંગવાળું અને વચ્ચે સોનેરી ભાતવાળું અંગરખું તથા પાયજામે પહેરેલાં છે. એમણે હાથમાં રૂપેરી છડી ધારણ કરી છે.
મુંબઈના પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમમાં પણ ગુજરાતની કેટલીક કાષ્ટકલાકૃતિઓ સચવાયેલી છે, જેમાં ૧૯મી સદીના પ્રારંભની એક નૃત્યપરિક ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. પટ્ટિકાની વચ્ચે જૈન તીર્થકર બિરાજમાન છે અને બંને બાજુ એમનું અભિવાદન કરતાં, નૃત્યમાં જુદી જુદી અંગભંગીવાળાં, વિવિધ વાજિંત્રો વગાડતાં છ-છ સ્ત્રી પુરુષોનાં સુંદર શિલ્પ કંડારેલાં છે.
આ સિવાય પણ ગુજરાતનાં અનેક નગરોમાં આ સમયનાં કાષ્ઠ–કોતરણીથી અલંકૃત અને સમૃદ્ધ એવાં અનેક મંદિર, તેઓના સભામંડપ, હવેલીઓ,
