________________
૩૪૮ ]. મરાઠા કાલ
[ પ્ર. છે. ઉમામહેશ્વરની મૂર્તિમાં વિશેષતા એ છે કે શિવના ડાબા ખોળામાં પાર્વતી અને જમણું ખોળામાં બાલગણેશ બેઠેલા છે (જુઓ આકૃતિ ૩૨). રંગમંડપ ૧૨ સ્તંભોથી યુક્ત છે. તેના ઘૂમટાકાર વિતાનમાં વચ્ચે ઝૂમર લટકતું હોય તેવી રીતની મનહર રચના કરી છે. એને ફરતી એક કૃષ્ણ અને ૧૫ ગોપીઓની ત્રિભંગયુક્ત પૂતળીઓની ગોઠવણ કરી છે. ચોકીઓના છયે સ્તંભે ઉપર બબ્બે મળીને નૃત્યવાઘમાં રત એવી બાર અપ્સરાઓના મૂર્તિશિલ્પ મૂકેલાં છે. શણગારકીઓના પ્રવેશો ઉપર ઈલિકા-તરણની રચના મનહર છે. મંદિર પ્રાકારબંધ છે અને એના પ્રકારની અંદરની રવેશમાં બાંધકામ કરી લેવામાં આવ્યું છે. મંદિરના પ્રવેશદ્વાર પાસે પ્રાકારમાં ડાબે ખૂણે બહુચરા માતાનું મંદિર કરેલું છે.
ઉત્તર ગુજરાતમાં પાટણમાં દામાજીરાવના બગીચામાં આવેલી એમની છતરડી, ફતેહસિંહરાવ ગાયકવાડે જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલ બ્રહ્મકુંડ અને બીજાં કેટલાંક દેવાલય સેંધપાત્ર છે. દમાજીરાવના બગીચાની બરાબર મધ્યમાં એમની છતરડી આવેલ છે. પથ્થરથી બાંધેલી છતરડીમાં આરસને છુટથી ઉપયોગ થયો છે. એમાં વપરાયેલા ઘણું પથ્થર જતા પાટણના કોઈ મંદિરના હોવાનું જણાય છે. ૪૯ છતરડીને ગર્ભગૃહ પર દક્ષિણી પ્રકારનું પિરામિડ ઘાટનું શિખર કિરેલું છે, જ્યારે મંડપ અને શણગારકીઓ પરની સંવરણ ઉત્તરભારતીય શૈલીએ ઘુમટ ઘાટની કરી છે (જુઓ આકૃતિ ૧૯ ). માતરવાડી નજીક જાળેશ્વર મહાદેવના રસ્તા પર બ્રાહ્મણના શ્મશાન પાસેના હરિહરેશ્વર મહાદેવના સ્થાનક પાસે આવેલ પ્રાચીન કુંડ “બ્રહ્મકુંડ નામે ઓળખાય છે. એનો જીર્ણોદ્ધાર ફતેહસિંહરાવ ગાયકવાડે ઈ. સ. ૧૭૮૪ માં કરાવ્યો ત્યારે એ કુંડમાં અનેક નવી મૂર્તિઓ બેસાડેલી. એમાં પાણી નાચે રાખેલી શેષશાયી વિષ્ણુની મૂતિ આકર્ષક છે. આ ઉપરાંત ખાનસરોવરને પૂર્વ છેડે આવેલું દમાજીરાવે ઈ. સ. ૧૭૬૬-૬૭ માં બંધાવેલું શિવાલય અને કઠી કઈમાં દાખલ થતાં જમણી બાજુ આવેલી ધડનાથની જગામાંથી ઓઘડબાવા અને સાધ્વી ગંગા માતાની સમાધિ-દેરીઓ આ સમયનાં છે.પર અમદાવાદના બૅનેટ સર ચીનુભાઈ માધવલાલના કુટુંબમાં થયેલ પ્રાણ કુંવર નામનાં સાધ્વી બાઈ પિતાના પતિ મહેતા ઉદયશંકર મંગળજી પાછળ ઈ. સ. ૧૭૯૯ માં સતી થતાં એમની
મૃતિમાં પાછળથી દેરી કરવામાં આવેલી, જે આજે ઉપર્યુક્ત બ્રહ્મકુંડના કિનારા પાસે દષ્ટિગોચર થાય છે.પ૩
પાટણ પાસે ભૂતિયાવાસણું ગામે આવેલું ભૂતેશ્વર મહાદેવનું મંદિર આ
