________________
૧૧ મું ], સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૩૯ મકાનનાં બાંધકામ અને સજાવટમાં અગાઉની પદ્ધતિ ચાલુ રહી. મુખ્યત્વે એ ઈટ માટી અને ચૂનાના ચણતરથી બનતાં. એમાં બારી દરવાજા બારસાખ સ્તંભે પાટડા છજા ઝરૂખા મદલ વગેરેમાં કાષ્ઠનો પ્રયોગ થતો. કાષ્ઠકામમાં પણ પૂતળીઓ અને ફૂલવેલની ભાતોનું રૂપાંકન કરવામાં આવતું. આ સમયે - નવાં બંધાયેલાં ભવનો પૈકી ઘણાં નાશ પામી ગયેલાં છે અને કેટલાંક ખંડેર હાલતમાં ઊભાં છે. આમાં કડી નડિયાદ થામણ અને અંજારનાં ભવન નેધપાત્ર છે.
બાબીઓ પાસેથી કડી જીતી લીધા પછી ગાયકવાડેએ એમાંનાં ઘણાં ભવનમાં સુધારા વધારા કરાવ્યા. આમાં મહારરાવે કરાવેલાં બાંધકામ મુખ્ય છે. જૂના કિલ્લાની અંદર ર ગમહેલ અને સૂપડા મહેલનાં ખંડેર જોવામાં આવે છે. રંગમહેલ મલ્હારરાવે બંધાવ્યાનું કહેવાય છે, પણ એની રચનામાં મુસ્લિમ - તો વિશેષ હોવાથી એ બાબી ઇમારત હોવાનું વધુ સંભવિત મનાય છે."
એની બાજુમાં સૂપડા મહેલ આવેલું છે. એને ૧૯૦૨ થી જેલમાં ફેરવી નાખવામાં આવ્યો છે. મલ્હારરાવે પિતાના માટે કરાવેલા ભવ્ય મહેલનાં ખંડેર કડી શહેરની મધ્યમાં જોવામાં આવે છે. એની રચનામાં હિંદુ અને મુસ્લિમ સ્થાપત્ય શિલીને સમશ્ય દષ્ટિગોચર થાય છે (જુઓ આકૃતિ ૧૩).
નડિયાદમાં મજમૂદારની પિળમાં આવેલા પ્રસિદ્ધ નારણદેવના મંદિરની બાજુમાં “ કહાનદાસ પટેલનું દીવાનખાનું ” નામે ઓળખાતું ડહેલું આવેલું છે. કહાનદાસના પ્રપિતામહ હરખજી પટેલની અહીં છ માળ ઊંચી ભવ્ય - હવેલી હતી. એ ભેંયરાબંધ હવેલીનું કાષ્ઠકામ મનોહર હતું. મરાઠા કાલમાં એ જાહોજલાલીની ટોચે હતી. આજે એમાંનું કંઈ બચ્યું નથી.’
થામણામાં આ કાલના પ્રારંભ વખતે બંધાયેલી દવેજીની હવેલી ગુજરાતભરમાં એની જાહોજલાલીને લઈને પ્રસિદ્ધ હતી. ગંગાદાજી માહેશવરજી નામના ખેડાવાળ બ્રાહ્મણે બંધાવેલી અને એમના વંશજોએ સમરાલી એ હવેલીમાં સામસામે છ-છ ઓરડાની હારવાળી કુલ ૧૨ ઓરડાની હાર હતી. એમાં પરસાળ રસોડું પાણિયા, દેવમંદિરની ઓરડી, ચેકડી મેડી મેડો માળખંડ દીવાનખાનું છજા અગાસીઓ દરવાજે ટાંકું કૂઈ ડટણ તુળસીજ્યારે હજ કુવારે વગેરે અનેકવિધ સગવડ હતી.
ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં અંજાર(કચ્છ)માં કચ્છના પલિટિકલ એજન્ટ મેકમર્પોએ બંધાવેલ પિતાનો બંગલે એક નમૂનેદાર વિદેશી ઈમારત છે.
