________________
૧૦ મું ] ધર્મસંસદા
[ ૩ર૩ -બાલાવબંધ કેટલાયે સાધારણ વાચકે કે અધ્યેતાઓ માટે લખાયા છે તે બતાવે છે કે અસ્થિરતાથી ભરેલા આ કાલમાં પણ જૈન ઉપાશ્રયમાં લેકશિક્ષણનું કાર્ય શાંત અને અવિરતપણે ચાલ્યા કરતું હતું. ઉપાશ્રયમાં દરરોજ બપોરે -ડાક જૈન ગૃહસ્થ એકત્ર થાય અને એમાંથી એક જણ કોઈ રાકૃતિ લલકારીને વાંચે અને બીજાઓ એ સાંભળે એ પ્રથા એકાદ બે પેઢી પહેલાં ચાલુ હતી. ઘણાક રાસાઓની રચના આ પ્રકારના પઠન માટે કોઈ ગૃહસ્થ કે ગૃહસ્થની વિનંતીથી થઈ હતી.
વિવિધરંગી ગુજરાતી પ્રજાનું આંતર ચૈતન્ય ટકાવી રાખવામાં સૌથી મેટો ફાળે કોઈનો હોય તે એ મધ્યકાળના કવિઓ સંતો ભજનિકો અને -કથક-કથાકાર છે. ઈતિહાસના સૌથી વિષમ સમયગાળામાં પણ તેથી, પ્રજાએ પિતાની આંતરિક સમતા ગુમાવી નહોતી તથા શાંતિ અને -આશ્વાસન પ્રાપ્ત કર્યા હતાં. ગોવર્ધનરામે કહ્યું છે તેમ, ગામગામ વચ્ચે અંધેર, ધાડલ્ટ ઇત્યાદિને કારણે સંપર્ક રહ્યા નહિ હોય ત્યારે દરેક ગામે પિતાનો આછો-પાતળો પણ કવિ નિપજાવ્યો, જેણે નાનકડે સ્થાનિક દીવડા બની લેકનાં હૈયાં ને લીલાં રાખ્યાં. એમાંના વિશેષ સત્વશાળીની પ્રતિષ્ઠા સ્થાનિક ન ૨હેતાં પ્રદેશવ્યાપી બની. મધ્યકાળના આ કવિકુળ સમાજને એના સારા દિવસોમાં તેમજ રાજકીય અને ભૌતિક વિપત્તિ વેળા બૌદ્ધિક વિનોદ સાહિત્યરસ ધર્મલભ્ય આશ્વાસન અને નૈતિક બળ આપ્યું છે અને સમાજને એકાદ ડગલું આગળ લઈ જવાની સેવા બજાવી છે. ગોવર્ધનરામે આથી સાચું જ કહ્યું છે કે આ કવિઓ વિના ગુજરાતનું લેકજીવન રણ જેવું વેરાન અને -શુષ્ક બની જાત અને ગુજરાત હદયની સચેતનતા ખોઈ બેઠું હોત. ગુજરાતી ભાષાને એમણે ઘડી પલેટી કેળવી એને ભાવક્ષમ અર્થવાહી અને મધુર બનાવી એ સેવા તે જુદી.૨૬
આ કવિપરંપરા સાથે ગુજરાતી સમાજને ધાર્મિક ઈતિહાસ અવિના ભાવે જોડાયેલું છે. (૨) ઇસ્લામ
આ સમયનું મુસલમાનોનું ધાર્મિક જીવન અધપતનના માર્ગે જઈ રહ્યું હતું. ભારતમાં ઇસ્લામનો પ્રચાર અને પ્રસાર મહાન સૂફી સંત અને ઓલિયાઓને આભારી હતો. ચૌદમી અને પંદરમી સદી દરમ્યાન એવા સંતપુરુષોએ પિતાની નિઃસ્વાર્થ ભાવના, ઉત્સાહી પ્રયાસો અને સાદગી ભરેલ જીવન દ્વારા ઈસ્લામને ચેતનવંતે બનાવ્યા હતા. એમનું નૈતિક જીવન, તથા એમનાં
