________________
૯ મું ]
સાહિત્ય
[ ૩૧૧
મૂળ સંસ્કૃત નાટક “પ્રવોવન્દ્રોને ફારસી અનુવાદ “ગુલઝારે હાલનામથી હિ.સ. ૧૦૭૩ (ઈ.સ.૧૯૬૨)માં થયો હતો એની એક નકલ દીવાન અમરજીએ પિતાના ગ્રંથાલયમાં રાખવા માટે હિ.સ. ૧૨૦૫ (ઈ.સ.૧૭૯૦)માં કરાવી. એના હાંસિયામાં ઘણાં નામ નાગરી લિપિમાં લખવામાં આવ્યાં છે, જેથી વાંચવામાં તથા ઉચ્ચારમાં ભૂલ ન થાય. લહિયાએ આ પુસ્તકની માત્ર નકલ જ કરી હતી તે એને ઉલેખ આ સ્થાને કરવામાં ન આવત, પરંતુ એમાં એણે કેટલીક મૌલિક બાબતે પણ ઉમેરી છે. વિ. સં. ૧૮૪૬-૩૭( ઈ. સ. ૧૭૯૦)માં પડેલા ભયંકર દુકાળની એમાં નોંધ લેવામાં આવી છે, જેનું વર્ણન સાહિત્યિક શૈલીમાં કરવામાં આવ્યું છે. દુકાળ દરમ્યાન લેકોની દયનીય હાલતનું વર્ણન અને અનાજના ભાવની નોંધ પણ એમાં કરેલી છે.
હિ.સ.૧૧૯૫(ઈ.સ.૧૭૮૦)માં મુહમ્મદ મુર્તઝા કુરેશી મુઝફરાબાદી સેરડીએ મજમા ઉન નવાદિર” નામનો એક બેનમૂન ફારસી કાવ્યસંગ્રહ લખ્યો. આ પુસ્તકમાં એણે કેટલાંક કાવ્ય નુકતા (અનુસ્વાર કે બિંદુ) વગરના અક્ષરોથી બનેલા શબ્દોમાં લખ્યાં છે, તો કેટલાંક કાવ્ય માત્ર નકતાવાળા અક્ષરોથી બનેલાં છે. બીજાં કેટલાંક કાવ્ય એવાં છે કે જેઓના શબ્દોમાં એક અક્ષર મુકતાવાળો હોય અને એક નુકતા વગરનો હોય, જે બતાવે છે કે ફારસી ભાષા ઉપર એનું અ. સાધારણ પ્રભુત્વ હતું.
મુહમ્મદ કાસમ બિન અબ્દુર્રહમાન બુદ્દાએ પિતાના “સફીન ઉસ સાદાત” નામના ગ્રંથમાં ગુજરાતના કેટલાક જાણીતા સંત-પુરુષોની હકીકત આપી છે. એ ગ્રંથ હિ. સ. ૧૧૮૪ (ઈ.સ.૧૭૭૦)માં લખાયો.
હિ.સ.૧૧૮૫(ઈ.સ.૧૭૧)માં શેખ નિઝામુદ્દીન વલદે શેખ મહમદ યાહ્યાએ મખઝન ઉલ અરાસ” એટલે “એરસ(ઉ)ને ખજાન ” નામે પુસ્તક લખ્યું તેમાં સંત પુરુષોના મૃત્યુની તારીખ અને ઓરસના દિવસે આપેલા છે.
હિ.સ. ૧૨૨૨ (ઈ.સ.૧૮૦૭)માં સુરતના બક્ષી કુટુંબના મીર મુહમ્મદ ફઝલે હુસેનખાન હમદાનીએ પોતાના કુટુંબની હકીકત દર્શાવતો એક ગ્રંથ નામે વફાયએ અહસન ઉલ મદાયહ” લખ્યો.
અમદાવાદની ભેળાનાથ લાઈબ્રેરીમાં કર્તાના નામ વગરની એક ફારસી તારીખ મેજૂદ છે તેમાં અમદાવાદ ધોળકા ભરૂચ વગેરે પરગણ: જમીનદારોનાં નામ; કાજી મેહતસિબ વગેરે અમલદારોની નિમણુક તથા વહાણવટાની હકીકતે આપેલી છે. હકીકતોની શરૂઆત હિ. સં. ૧૧૬૭ (ઈ. સ. ૧૭૫૩ ) થી કરવામાં આવી છે.
