________________
૩૧૦ ]
મરાઠા કાલ
છે. એ જ પ્રમાણે ખાકાન મલેક ખુસરવ દારા સહરિયાર, સુલતાન વગેરે બધા શબ્દોને અર્થ “બાદશાહ” આપે છે. આમાં ફારસી સાથે ક્યારેક તુક શબ્દો પણ આવી જાય છે. આ ગ્રંથ એણે ઈ. સ. ૧૮૧૯માં પૂરો કર્યો.
આ સમય દરમ્યાન હિંદુ લેખકોમાં ફારસી કાવ્ય પ્રત્યે અનુરાગ સવિશેષ જોવા મળે છે. મુનશી જશવંતરાયનું “સઈદનામ', નવલરામનું
તારીખે અહમદખાની', મુકુંદરાયનું “ખતે હેકર', રણછોડદાસનું “દકાયક ઉલ ઈનશા”, સુજાનરાયનું “નિયાઝનામા ', ખુશહાલદાસનું “દસ્તૂર ઉલ ઈતિયાઝ ” વગેરે કૃતિઓ તથા લેખકેનો ઉલ્લેખ છે. સૈયદ અબદુલ્લાએ કરેલ છે. આ નામ જોતાં તેઓ મેટે ભાગે તે ગુજરાતના નાગર અથવા કાયસ્થ સદ્ગૃહસ્થ હોવા જોઈએ. | હરસુખરાયનું “મજમા-ઉલ-અખબાર” ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં લખાયું. એ * ઈતિહાસ ઉપરને આઠ ભાગમાં લખાયેલ ગ્રંથ છે. એમાં સાત વિભાગમાં ભારતના જુદા જુદા પ્રાંતના રાજ્યકર્તાઓ વિશે માહિતી આપી છે. એના છઠ્ઠા વિભાગના અંતમાં શાહ આલમ સુધીને મુઘલ રાજ્યકર્તાઓને ઈતિહાસ આલેખવામાં આવ્યો છે.
મિરાતે અહમદીને ઉલેખ આ પહેલાં કરવામાં આવેલ છે. એના લેખક અલી મુહમ્મદખાને રચેલ ઇતિહાસનો આ ગ્રંથ ખૂબ જ વિશ્વસનીય ગણાય છે. એમાં ઈ. સ. ૭૬૧ સુધીનો મુઘલ-મરાઠાઓના સંઘર્ષ સુધી ઈતિહાસ આલેખાયેલ છે. એની વિશ્વસનીયતાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે એ ગ્રંથને લેખક મુઘલે દ્વારા ગુજરાતના દીવાન તરીકે નિમાયેલ ઉચ્ચ અધિકારી હતા. એ ગુજરાતમાંથી મુઘલ શાસનના અસ્ત અને મરાઠી શાસનના ઉદયને. સ્વયં સાક્ષી હતો. એણે પિતાના એ ગ્રંથમાં ઈ. સ. ૧૭૧૯ થી ૧૭૬૧ સુધીનાં આશરે ચાળીસ વર્ષને આંખે દેખ્યો અહેવાલ આપ્યો છે. એમાં એ પહેલાં. ઈતિહાસ અન્ય ઉપલબ્ધ ઈતિહાસગ્રંથો અને સરકારી દફતરાને આધારે આપેલ છે, વળી એની પુરવણીમાં અમદાવાદની વિગત આપી છે.
આ ગ્રંથ લેખનમાં નેધપાત્ર હકીકત એ છે કે લેખકને એના આ કાર્યમાં સહાય કરનાર ફારસી ભાષા સાહિત્યનો પ્રખર જાણકાર અને અભ્યાસી એ મીઠાલાલ નામે એક હિંદુ હતો. એ દીવાન ઑફિસને એક સામાન્ય કારકુન હતા, અને રાજ્યના રેકર્ડ ખાતામાં કામ કરતું હતું. લેખકે પિતે એની મદદ ઉલ્લેખ બહુ જ સદ્ભાવપૂર્વક કર્યો છે.
