________________
૨૮૮ ] મરાઠા કાલ
[ અ. વેપાર પણ લગભગ બંધ પડી ગયો હતો અને ઈ. સ. ૧૭૮ ૮ માં ડચે એમની કંઠી બંધ કરીને જાવામાં બટેવિયા ખાતે ચાલ્યા ગયા હતા.૪૧ - દક્ષિણ ભારતમાં ફ્રેન્ચની હાર થતાં અંગ્રેજોની ચડતી કળા થઈ અને એની અસર ગુજરાતમાં પણ થઈ. ઈ. સ. ૧૭૬૯ માં ફ્રેન્ચ કંપનીનો વેપાર ઈજારો રદ કરવામાં આવ્યો અને ૧૭૭૪ માં એને ફ્રેન્ચ વાવટો ફરકાવવાની પણ મના કરવામાં આવી. ૧૭૭૮ સુધી ફેન્સને સાધારણ વેપાર ચાલતો હતું, પણ અંગ્રેજો સામેનું કોઈ કાવતરું પકડાતાં. સુરતમાં અંગ્રેજોના પ્રભુત્વને કારણે, તેઓ મુશ્કેલીમાં મુકાયા અને ૧૮ મી સદીના અંતમાં સુરત ખાતે ફ્રેન્ચ કોઠી બંધ કરવામાં આવી. ઈ. સ. ૧૭૬૪ પછી પોર્ટુગીઝનું જોર નરમ પડયું હતું, પણ ઈ. સ. ૧૮૦૧ પછી પરદેશી કંપનીઓ પૈકી એક માત્ર પોર્ટુગીઝ કેડી સુરતમાં ચાલુ રહી હતી, પણ એમને વેપાર ઓછો થઈ ગયો હતો.૪૨
સને ૧૮૦૫ માં ટ્રાફાલ્ગરના નૌકાયુદ્ધમાં અંગ્રેજોને વિજય થતાં સમુદ્ર ઉપર એમનું એકાધિપત્ય સ્થપાયું અને એની અનુકૂળ અસર અંગ્રેજોના દરિયાઈ વેપાર ઉપર થઈ. પશ્ચિમ ભારતમાં અંગ્રેજોની રાજધાની મુંબઈ ખાતે હતી. ૧૮ મા સિકાના ઉત્તરાર્ધમાં સૌરાષ્ટ્ર અને કચછ સમેત ગુજરાત પ્રદેશની રાજકીય પરિસ્થિતિ આતંકમય હોઈ સામાજિક સ્થિતિ પણ વેપાર-ઉદ્યોગને પ્રતિકૂળ હતી તેથી સુરતને વેપાર પણ ક્રમશઃ મુંબઈ તરફ વળે અને સમસ્ત ગુજરાત પ્રદેશની ઉદ્યમશીલ અને વાણિજ્યપ્રધાન વસ્તીનું સ્થળાંતર મુંબઈ તરફ થવા લાગ્યું. ઈ.સ. ૧૮૦૭-૮ માં વડેદરાના રેસિડેન્ટ કર્નલ વકરે સૌરાષ્ટ્રનાં રાજ્યની ખંડણીની રકમ કરાવી ત્યાર પહેલાંની ત્યાંની રાજકીય-સામાજિક સ્થિતિ અત્યંત વિષમ હોઈ ભૂમિ ઉપર મુલગીરી અને લૂંટફાટ તથા સમુદ્રમાં ચાંચિયાગીરી૪૩ વ્યાપક હતી અને સામાન્ય પ્રજાની સ્થિતિ અત્યંત દયનીય હતી. એ સંજોગોમાં આર્થિક કે વેપારી ઉન્નતિને અવકાશ નહે.૪૪ ભાવનગર મોરબી જૂનાગઢ વગેરે રાજ્યોએ બંદરે વિકસાવવાનો તથા દરિયાઈ વેપારને પ્રોત્સાહન આપવાને પ્રયત્ન કર્યો હતો, પણ પ્રવર્તમાન સંજોગોમાં એને મર્યાદિત સફળતા જ મળી હતી.
આપણું અભ્યાસપાત્ર કાલખંડના અંતે અમદાવાદ બ્રિટિશ સત્તાને સોંપાયું, ઈ.સ. ૧૮૨૦માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ રાજકોટમાં કેઠી સ્થાપી સૌરાષ્ટ્રનાં રા ઉપર વિધિ સાર્વભૌમત્વ પ્રસ્થાપિત કર્યું અને કર્નલ બાવેલ નામે અધિકારીની પ્રથમ પિલિટિકલ એજન્ટ તરીકે નિમણૂક કરી. સમસ્ત ગુજરાત
