________________
ર૭૪ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
સુરત ટંકશાળનું નામ દર્શાવાયું છે. મુઘલ સિક્કાઓ પણ હજુ ડાં વર્ષ સુધી બહાર પડતા રહ્યા.
૧૮૦૦ થી ૧૮૩૫ સુધી કંપનીનું ચલણ પ્રચલિત હતું. કંપનીના સિક્કા બે પ્રકારના હતા : દેશી બનાવટના એટલે કે હાયકારીગરીના તથા વિદેશી બનાવટના-મશિનથી બનાવેલા. દેશી બનાવટનાં રૂપિયા તથા મહોરે નીચેના પ્રકારનાં હતાં. : 1. મુખ્ય બાજુએ લંબગોળમાં વર્ષ તથા બીજી બાજુ નાના તાજના ચિહ્નવાળા. ૨. મુખ્ય બાજુએ તાજનું ચિહ્ન તથા બીજી બાજુ રાજ્યકાલના ૪૬ મા વર્ષવાળા. ૩. તાજના ચિહ્ન વગરના.
વિદેશી બનાવટના સિક્કા : ૧. બંને બાજુ કિનારીએ રેખાઓ વડે દોરેલાં વલવાળા તથા મશિનમાં દાબેલી ધારવાળા. ૨. બંને બાજુ સાદી ધાર તથા આંકાવાળી કિનારીવાળા. ૩. બંને બાજુ સાદી ધાર તથા ઉપસેલી કિનાર વાળા. વિદેશી બનાવટના દરેક સિક્કા ઉપર મુખ્ય બાજુને મથાળે હિજરી વર્ષ ૧૨૧૫ (ઈ. સ. ૧૮૦૦)નું વર્ષ દર્શાવાતું.
મુંબઈનો ટાપુ મેળવ્યા પછી તુરત જ કંપનીએ અંગ્રેજી લખાણવાળા સિક્કા મુંબઈ તથા આજુબાજુના વિસ્તારો માટે પાઠવ્યા હતા, પરંતુ વેપાર
માટે દેશભરમાં આ સિક્કાઓને બહોળો ફેલાવો થઈ શકવો નહિ તેથી પિતાની ટંકશાળ હોવા છતાં સેનાચાંદીની પાટો સિકકા પાડવા મુઘલ ટંકશાળોમાં મેલવી પડતી અગર તે પિતાની ટંકશાળમાંથી મુઘલેની બનાવટના સિક્કા પાડવા પડતા. મુંબઈની ટંકશાળમાંથી મુઘલેના સિક્કા પાડવાની શાહી મંજૂરી ૧૭૧૭ માં તેઓએ મેળવી પણ હતી અને સુરતની ટંકશાળનાં વજન તથા એ પ્રકારના સિક્કા પાડ્યા પણ હતા.
૧૮મી સદીની શરૂઆતમાં ટીનના પૈસા તથા બે પૈસા કંપનીએ પાડ્યા. મુખ્ય બાજુએ અંગ્રેજી રાજમુગટ, અંગ્રેજી અક્ષર “જી. આર.” તથા મુંબઈના સૂચક અંગ્રેજી શબ્દ “ખે તથા બીજી બાજુએ શરૂઆતમાં ફક્ત લૅટિન લખાણ દર્શાવાતું, પણ પછીથી કંપનીની “શીલ્ડ” ઉમેરાઈ. એ પછીનાં વર્ષોમાં મુખ્ય બાજુએ હદયના આકારની આકૃતિમાં અંગ્રેજી અક્ષરે વી. ઈ. આઈ.સી.” તથા મથાળે ફારસી ચેગડાવાળા અને બીજી બાજુ ત્રાજવાં તથા મથાળે ફારસી શબ્દ
અદલ'(ન્યાય )વાળા સિકકા પડયા હતા.૩ ઉપસંહાર
ઉપર દર્શાવેલા સિકકાઓ પૈકી ઘણા પ્રકારના સિક્કા ગુજરાતમાં મકાનો વગેરેના પાયા ખોદતાં કે ખેતરમાંથી મળેલા નિધિઓમાંથી મળ્યા છે, પરંતુ મળેલા નિધિ પૈકી ઘણાને પ્રસિદ્ધિ મળતી નથી. કેટલાક નિધિ નિષ્ણાતો
