________________
ર૭૦ ]
મરાઠા કાલ
[ 5.
સૂચક ચિહ્ન અગર એક બે અક્ષર ઉમેર્યો. ૧ કાલક્રમે બાદશાહનું નામ નાબૂદ થયું અને એનું સ્થાન રાજાના નામે લીધું. લખાણ બે ભાષાઓમાં ને કોઈ વાર ત્રણ ભાષાઓમાં પણ થતાં. સિક્કાના પરિઘ કરતાં બીબું મોટું હોવાથી લખાણને ચેડા ભાગ તથા ઘણી વખત ટંકશાળનું નામ અંકિત થઈ શકતાં નહિ, કારણ કે ટંકશાળનું નામ લખાણને છેડે આવતું. સામાન્ય રીતે રૂપિયા એકમ ગણાતું, પરંતુ કરછ જૂનાગઢ નવાનગર તથા પોરબંદરમાં કેરી એકમ ગણાતી. એની કિંમત રૂપિયાના ચોથા ભાગ જેટલી હતી. કચ્છ રાજ્યના સિક્કા
બધાં દેશી રાજ્યમાં સિક્કા પાડવાની પહેલ કચ્છ કરી હતી. આ સિક્કાઓ ઉપર મુઘલ બાદશાહને બદલે ગુજરાતના સુલતાનનું નામ લખવામાં આવતું. ૧૭૫૮ માં દેશળજી ૧ લા (૧૭૧૪–૧૭૪૧) તથા રાવ લખપત (૧૭૪૧–૧૭૬૦)ના સિક્કા પ્રચલિત હતા. દેશળજીના સિક્કા ઉપર ગુજરાતના સુલતાન મુહમ્મદશાહ ૨ નું નામ અંકિત થતું. ફારસીમાં લખેલા આ નામની નીચે નાગરીમાં “રાઉશ્રી દેશળજી” લખાતું. બીજી બાજુ ફારસી લખાણ ટંકશાળના નામ સાથે તથા ચીપિયા આકારની કટારનું ચિહ્ન દર્શાવાતું. એક તોલા જેટલા વજનના તથા ૬ થી ૮ ઇંચ વ્યાસના તાંબાના શ્રી ગલા પ્રચલિત હતા. રાવ લખપતના સિક્કા ઉપર સુલતાન મુઝફરશાહનું નામ લખાતું. સિક્કાનું પિત દિલ્હીના સુલતાનના સિક્કા જેવું હતું. ફારસી લખાણ ઉપરાંત એક બાજુ ત્રિશુલ તથા બીજી બાજુ કટારનાં વિશિષ્ટ ચિહ્ન દર્શાવાતાં. ૨૧ નાગરી લખાણ “મહારાજે શ્રી લખપત” હતું. હિજરી વર્ષ ૯૭૮ બંનેના સિક્કા ઉપર અંકિત કરવામાં આવતું. એ પછી ગેડછ ર જાના ૧૭૬૦–૧૭૭૮ વચ્ચેના એવા જ પ્રકારના સિકકા હતા. એ પછી રાયધણજી ૨ જાના દોકડા તથા તાંબિયા ચલણમાં આવ્યા. પ્રકારમાં એ દેશળજીના ઢગલા જેવા જ હતા, પરંતુ દેકડાનું વજન અરધા તેલાથી વધારે તથા એનો વ્યાસ ૬ ઇચ હતો; તાંબિયે વજનમાં ૩૨૫ તોલાને તથા કદમાં ૫ ઈચન હતો.
'૧૮૧૪-૧૮૧૯ વચ્ચે ભારમલ ૨ જાએ ચાંદીની કેરીઓ પાડી હતી. મુખ્ય બાજુએ ફારસીમાં સુલતાન મુહમ્મદશાહ ૨ જાનું નામ તથા “રાઉશ્રી ભારમલજી’ નાગરીમાં લખાતું. ત્રિશુળનું ચિહ્ન પણ અંકિત થતું. વજન આશરે
કું તેલ તથા વ્યાસ ૫ થી ૬ ઈંચ રખાતાં. બીજી બાજુ ફારસી લખાણ સાથે ટંકશાળનું નામ ભૂજ' દર્શાવાતું.
