________________
૭મું )
રાજ્યતંત્ર
[ ૨
પેશવાના ઇલાકાનાં ગામમાં પણ. પરંતુ અંગે પેશવા તરફથી કંઈ વાંધો લેવામાં આવતો નહિ, કેમકે એના સિપાઈઓ પણ ગાયકવાડી ઇલાકાનાં ગામમાં એવું કરતા. મેજર વોકરની દરમ્યાનગીરીથી આખરે મુલકગીરી કર્યા વિના સૌરાષ્ટ્રના રાજા અને ઠાકોર ગાયકવાડને મુકરર ખંડણી એકલતા રહે એવા કરાર કરવામાં આવ્યા હતા. પેશવાએ આખરે તળ–ગુજરાતમાંના પિતાના મુલકોને ઈજા ગાયકવાડને અને સૌરાષ્ટ્રની ખંડણીને હક્ક બ્રિટિશ સત્તાને આપી દીધેલ. દરેક મહાલ કે પરગણું જે કોઈ સહુથી વધારે રકમ આપે તેને ઇજારે આપતા ને એ ઈજારાની રકમ તથા ખર્ચ કાઢતાં નફે રહે તેટલી ત્યાંની ઊપજ ન હોય ત્યારે ત્યાંની રૈયત પાસેથી વધુ વેરા લેતા ને યિતને દંડતા તથા કનડતાવળી મહાલ ઈજારે આપ્યા પછી પણ થોડા દિવસમાં કે એકાદ વર્ષમાં એને માટે કઈ વધારે રકમ આપનાર મળે તે એને ઈજારે આપી દેતા. જે મહાલ ઇજારદારના તાબામાં ૨૦-૨૫ વર્ષ રહે તે એ ત્યાંની ઊપજ વધારી શકે, પણ એવું બનતું નહિ ને ઇજારદારના મનમાં એવું રહેતું કે ઘડીમાં આપણે ઈજારો છે ને ઘડીમાં નથી, માટે ખાધું તે આપણું બાપનું, આથી તેઓ પ્રજાને દંડતા ને વેરા નાખી કનડતા.૮ ઈજારદાર પિતાનું ભારણું ચાર હપ્ત ભરત ને વર્ષના અંતે કંઈ રકમ બાકી રહે તે એના ઉપર નવ ટકાનું વ્યાજ આપતે. ૯ આ બધાં કારણોને લીધે અહીં મરાઠા શાસન એટલે રૈયતનું શેષણ એવી છાપ રહેતી હતી, છતાં પ્રાંતીય અને સ્થાનિક વહીવટની જેમ મહેસૂલ ન્યાય સૈન્ય ઇત્યાદિ વિભાગોમાં વહીવટી તંત્ર મુઘલ તંત્રની અને/અથવા મહારાષ્ટ્રના મરાઠા તંત્રની જેમ એકંદરે વ્યવસ્થિત રીતે ચાલતું હશે, પરંતુ એની વિગત હજી ઉપલબ્ધ થઈ નથી.
પાદટીપ 1. S. N. Sen, Administrative System of the Marathas, pp. 165 ff.;
Maharashtra State Gazetteers, History (MSGH), Part III, pp.
220 ft. ૨. MSGH, pt. III, p. 221 ૩. S. N. Sen, op.cit, pp. 180, 219, 232, 584; MSGH, pt. III, p. 223 ૪. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી, “વિદ્યાસભા સંગ્રહાલયમ નાં મરાઠાકાલીન ખતપત્ર”, “બુદ્ધિ
પ્રકાશ,પુ. ૧૨પ, પૃ. ૧૨૧-૧ ૫. ખતપત્ર નં. ૩૪, ૧૦૧, ૯, ૪૧, ૪૬, ૧૦૨, ૩૫, ૧૦૩, ૧૦૪, ૩૮, ૫૬, ૨૫, ૧૦૫, ૩ અને ૧૦૬ (આ ક્રમાંક પરિગ્રહણ પત્રકમાંના છે તે અહીં કાલાનુક્રમે ગોઠવ્યા છે.)
