________________
૨૬૨ ]
મરાઠા કાલ
તેપના ગોળા બનાવાતા ને મરાઠા કારગર એ બનાવવામાં ઘણું કુશળ હતા. દડિયાત્રામાં પીંઢારા સૈન્યની સાથે રહેતા ને તેઓની લૂંટમાં રાજ્યને હિસ્સે રહેતા.૩ પેશવાઓએ મુઘલેની જેમ સરદારને સરંજામ(જાગીર) આપવાની પ્રથા ચાલુ કરી. વળી અશ્વદળનું મહત્ત્વ વધાર્યું ને પાયદળનું ઘટાડયું. સિપાઈઓને મહેનતાણું અંશતઃ નાણામાં અને અંશતઃ વસ્ત્રોમાં અપાતું. વિશિષ્ટ લશ્કરી સેવા માટે બિરુદે ઘરેણાં તથા છત્રી પાલખી ચેઘડિયાં વગેરે વાપરવાના હકક ઇત્યાદિ રૂપે ઇનામ અપાતું. ગુજરાતમાં મરાઠા વહીવટ
મરાઠા રાજ્યના સામાન્ય રાજ્યતંત્ર વિશે વિપુલ માહિતી મળે છે, પરંતુ ગુજરાતમાં આ કાલ દરમ્યાન અગાઉના મુઘલ કાલના વહીવટની કેટલી પ્રથા ચાલુ રહી ને મરાઠા શાસન દ્વારા એમાં ક્યા સુધારાવધારા થયા એ નક્કી કરવું મુકેલ છે. ખતપત્રમાંથી વહીવટી વિભાગો અને જુદા જુદા અધિકારીઓ વિશે જે વિગતો ઉપલબ્ધ છે તે એ બે બાબતેમાં ગુજરાતના મરાઠા વહીવટ પર ઠીક ઠીક પ્રકાશ પાડે છે, પરંતુ મહેસૂલ ન્યાય અને રૌન્ય જેવી બાબતમાં અહીં આ કાળ દરમ્યાન મરાઠા શાસનની કેવી અને કેટલી અસર પ્રસરી હતી એ બાબતમાં ઘણી અ૮૫ માહિતી ઉપલબ્ધ છે.
જીતેલા મુલકે અને એમાંથી થતી આવક તેમજ અણજિતાયેલા મુલકો પરની મુલગીરી અને ત્યાંથી ઉઘરાવાતી પેશકશ અંગે પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે અવારનવાર જે કરાર થયા કરતા તેની વિગતો પરથી એને લગતી ઘેડીક માહિતી મળે છે. ગુજરાતમાં આ કાલ દરમ્યાન અંકુશના ચિહ્નવાળા સિક્કા પાડવવામાં આવેલા. પેશવા તેમજ ગાયકવાડના સુબેદાર ગુજરાતમાંથી મળે તેટલી રકમ વસૂલ કરવાને લેભ રાખતા ને રિયતનાં સુખસગવડ માટે ઓછામાં ઓછું ખર્ચ કરતા. કેટલાક સૂબેદાર તે રૈયત પર નવી નવી તરેહના કરવેરા નાખતા. દા. ત. નાયબ સુબેદાર સંતોજીના ભત્રીજાને જનોઈ દેવાના ખર્ચ માટે વેપારી કોમે અને કારીગરો પર “જને ઈ-વેરો” નાખવામાં આવેલ.૫ સૂબેદાર આબા શેકરે પણ તૈયત પર અનેક પ્રકારના વેરા નાખેલા. વળી એ શ્રીમતેનાં ઘરબાર લૂંટાવી આવક કરતે. પેશવાએ ગુજરાતમાં પિતાની આવકને ઇજારે ગાયકવાડને આપેલ. ગાયકવાડ સેના મુલકગીરીમાં ખંડણી ઉપરાંત ખરાજાત અથવા ખરિયાત નામે વધારાને લાગે નાખતી. વળી તો ગનીમવેરે નાળબંદી ઘાસ-દાણ વગેરે કર પણ લાદતી. ઘાસદાણે ગાયકવાડના સિપાઈ માર્ગમાં આવતાં ગામના રહેવાસીઓ પાસેથી લેતા,
