________________
૧૭ મું].
રાજ્યતંત્ર
[ ર૫૯
મોકલતા ને ચોથની રકમ રેકડી ન મળે તે એની જામીનગીરી લેતા ને પાછલી ચડેલી એથની પૂરી રકમ વસુલ કરતા. એથના બદલામાં તેઓ એ રાજ્યોને રક્ષણ આપે એવી અપેક્ષા રહેતી, પરંતુ એ અપેક્ષા ખાસ સંજોગોમાં જ ફળીભૂત થતી. મુલકગીરીમાં મળેલી રકમનો ઘણો ભાગ લશ્કર અને એના અધિકારીઓ પચાવી પાડતા ને પેશવા તથા ગાયકવાડને એમાંની થેડી રકમ જ મળતી. ઉપરાંત સર્વ હિંદુ-મુસ્લિમ રાજ્યો પર દર વર્ષે ચોથ પેટે વધુ ને વધુ રકમ આપવા દબાણ કરાતું તેથી મરાઠા શાસકો કે રાજ્યોની મૈત્રી ભાગ્યેજ પામી શકતા, છતાં મુલગીરીને લીધે સ્વરાજ્યની રેયત પડોશી રાજ્યોના હુમલાના ભયથી મુક્ત રહેતી એ એનો મોટો લાભ હતો. પેશકશ જમા અને ઘાસદાણા
મુઘલેની જેમ મરાઠા સરદારે વર્ષોવર્ષ મુલકગીરી મારફતે રજવાડાં અને જમીનદાર પાસેથી ખંડણી ઉઘરાવતા, જેને “પેશકશ ” કહે છે. જે પેશકશ શાંતિમય કરાર દ્વારા અગાઉથી જમા કરાવવામાં આવતી તેને “જમા કહેતા. મુલકગીરી દરમ્યાન ઘોડાઓના લશ્કરના નિભાવ માટે એ રજવાડાં ને જમીનદારો પાસેથી “ઘાસદાણુ” નામે વેર લેવાતો.પ૭ રાજ્યની આવકનાં અન્ય સાધન
દુકાનદાર કારીગરો અને ધંધાદારીઓ પાસે જુદા જુદા દરે “મોહતરફ નામે વેશ લેવાતો, જે આવકવેરા જેવો હતો. જ્યારે માલની ખરીદ કે એનું વેચાણ થતું ત્યારે તેમજ જ્યારે કોઈ ભાલ પરગણાના નાકામાં દાખલ થત ત્યારે એના પર “જકાત' લેવાતી. એને દર તે તે માલની કિંમત પ્રમાણે આકારાતો. દૂરથી આયાત-નિકાસ થતા માલ પર પરગણે પરગણે જકાત લેવાય તે દરેક જકાત-નાકાએ થોભવું પડે ને તપાસ માટે ખેતી થયા કરવું પડે. આથી દૂડીકરીઓ એક સ્થળે સામટી જકાત ચૂકવી લાંબા અંતર લગી માલ પહોંચાડવાની જવાબદારી લેતા. જકાતની આવક ઘણી થતી.
પેશવાઈ અમલ દરમ્યાન સિક્કા સરકાર પાડતી તેમજ પરવાનો ધરાવતા સોનીઓ પણ પાડતા. આ પરવાનો મેળવવા માટે સેનીઓએ સરકારને મુકરર રકમ આપવી પડતી ને સિકકાની શુદ્ધતા જાળવવાની બાંહેધરી આપવી પડતી. એને ભંગ કરનારને દંડ થતો ને એને પરવાને જપ્ત થતો. આ પરવાનાઓથી રાજ્યને સારી આવક થતી.
દારૂ વગેરે કેફી ચીજો પર લેવાતી “આબકારી ની આવક ઘણી નહતી, કેમકે પુણેમાં દારૂની બંધી હતી ને બીજે બધે પણ એની બેલબોલા નહેતી.
