________________
રાજ્યતંત્ર ,
[ ર૫૫ જાહેર અહેવાલ લખનાર. ખતપત્રમાં એને વાકાનવીસ કે વાકાનવેશ તરીકે
જણાવ્યો છે. ૩૩
ફડનવીસ (ફડનીસ)
મહારાષ્ટ્રમાં મરાઠાકાલમાં “ફડ” કરીને એકમેટી કચેરી હતી. એ પુણેમાં પેશવાના શનિવાર નામના પેઠા વાડામાં બેસતી. એ કચેરીના મુખ્ય અધિકારીના હાથ નીચે ૭૦૦ કારકુન હતા. એ અધિકારી ફડનીસ કે ફડનવીસ કહેવાત.૩૪ એ ફડ એટલે દફતરખાતાના વડે હતો. ખતપત્રમાં એને ઉલેખ છે.૩૫ અમીત
અમીનનો ઉલ્લેખ ફક્ત બે જ ખતપત્રોમાં છે. આ સ્થળે એ નાનો અધિકારી જણાય છે. એની ફરજોમાં સ્થાનિક અધિકારીઓ ઉપર કાબૂ રાખો, આંતરિક તોફાની તત્વોને વશ રાખવાં અને મહત્ત્વાકાંક્ષી પડોશીઓથી સૂબાનું રક્ષણ કરવું, ટ્રસ્ટી તરીકેની ફરજો બજાવવી, અધિકારીઓ વચ્ચેના ઝઘડાઓમાં સમાધાન કરાવવું, વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. પરંતુ “મીરાતે એહમદી'માં વિવિધ ખાતાંઓના સંબંધમાં અમીનનો ઉલ્લેખ છે. દા.ત. ખજાના, ગાંસડી અને લૂગડાંખાતું, સાયર કોઠા ખાતું ૩૮ વગેરે. આથી ખાતા ઉપર નિરીક્ષણનું કાર્ય આ અધિકારી મરાઠાકાલમાં પણ કરતા હોય એમ જણાય છે. અદાલતને કરડે
એક જ ખતપત્રમાં એનો ઉલ્લેખ છે. આ અમલદાર મનસબદાર હતો. ઘણી વખતે સૂબાના દીવાન તરફથી એની નિમણુંક થતી.૪૦ મુખ્યત્વે એનું કાર્ય મહેસૂલ વ્યવસ્થા સંભાળવાનું હતું.૪૧ પરંતુ અહીં એનો ઉલ્લેખ અદાલતના સંદર્ભમાં થયો છે એ રીતે જોતાં જણાય છે કે એ અદાલતમાં આવતી દંડની રકમ વસૂલ કરવાનું કામ કરતો હશે. અદાલતને હલકારે
એને ઉલ્લેખ એક જ ખતપત્રમાં છે.૪૨ “મીરાતે એહમદી માં જણાવ્યું છે કે એની નિમણુક પાદશાહ તરફથી થતી. એની ફરજોમાં સૂબાની આસપાસની ખબર લાવી આપવી, હજુરમાં મોકલવાના કાગળોનાં પરબીડિયાં ડાકના ભૂંગળામાં રવાના કરવાં વગેરેનો સમાવેશ થતો. એના માણસો સૂબાની કચેરી અને બીજી કચેરીઓમાં બેસતા.૪૩ અદાલતના હલકારા અદાલતની માહિતી સૂબાને પહોંચાડતા હશે.
