________________
૭ મું ] રાજ્યતંત્ર
[ ૧૪૯ ઉલ્લેખ આવે છે, એ પરથી શહેરના મોટાનાના વિભાગે તથા પેટાવિભાગોને
ખ્યાલ આવે છે. શાસકે અને અધિકારીઓ
ગુજરાતમાંના પેશવાઈ રાજ્યતંત્ર માટે તત્કાલીન “ખતપત્રો ” ખૂબ મહત્વનાં હોવાથી અહીં એમાંનાં કેટલાંક ખતપત્રોને આધાર લેવામાં આવ્યો છે. (આ ખતપત્રો અમદાવાદના ભો. જે. વિદ્યાભવનના સંગ્રહાલયમાં છે.)
ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદમાં મુઘલ સતાને સ્થાને મરાઠાઓની સત્તા સ્થપાઈ તેમાં પેશવા અને ગાયકવાડની સત્તા મુખ્ય હતી. પેશવા સતારા કે પુણે રહી સૂબેદાર મારફતે અમદાવાદમાં આવેલા “ભદ્રમ થી તંત્ર સંભાળતા અને ગાયકવાડ વડોદરા રહી પિતાના સૂબેદાર દ્વારા “હવેલી સ્થાને થી સત્તા ચલાવતા હતા પરંતુ આ સમયનાં મોટા ભાગનાં ખતપત્રોમાં દિલ્હીના પાદશાહને સતત ઉલ્લેખ આવે છે. પાદશાહ
ઈ. સ. ૧૭૬૩ થી ૧૭૦૭ સુધીનાં ખતપત્રોમાં પાદશાહ શાહઆલમ (બીજા)નો ઉલ્લેખ સતત આવે છે. કોઈ વાર એને “અલીધેર' કહ્યો છે ત્યાં તેનું મૂળ નામ “મીઝ અબ્દુલ્લાહ આલીધેર, શાહઆલમ બીજે” એવું હતું. આ મુઘલ પાદશાહ ઈ.સ. ૧૭૫૪ માં ગાદી ઉપર બેઠે. ઈ.સ. ૧૭૮૮ માં એને આંધળો કરવામાં આવ્યો અને ઈ. સ. ૧૮૦૬ માં એનું અવસાન થયું. સૂબેદાર (સૂબહાર).
પેશવા તરફથી સૂબેદારની નિમણૂક કરવામાં આવતી તે જ પ્રમાણે અમદાવાદમાં ગાયકવાડનો પણ એક સૂબેદાર નિમાતે હતે. ખતપત્રમાં “સુબેમહાકમ-હવાલે', “શહેર સુબે”, “સુબા”, “શહેર સુબેદાર, ગુજરાત અમદાવાદને હાકીમ પેશવાઈ દલણી સહેર સૂબેદાર...” “ગુજરાત દેશે રાજ્યકર્તા દક્ષણી ગાયક વાડ શ્રી સુબેદાર વગેરે શબ્દપ્રયોગ જવામાં આવ્યા છે. ઉપલબ્ધ ખતપત્રની વિગત જોતાં પેશવા તરફથી નિમાયેલા સૂબાઓને તા. ર૯-૧-૧૭૬૩ થી ૩૧-૮-૧૭૯૭ સુધીમાં અને ગાયકવાડના સૂબાઓ કે તેઓના નાયબોને તા. ર૯-૧૧-૧૭૮૦ થી ૫-૪-૧૮૧૩ સુધીમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે.
સૂબેદાર એ સુબા(પ્રાંત)ને વડે હતો. સામાન્ય રીતે એને શરૂઆતમાં સૂબેદાર ” અને આગળ જતાં “સ” કહેવામાં આવતો. સુબેદારના કાર્ય ક્ષેત્રમાં કારોબારી સંરક્ષણ અને ફેજદારી ન્યાય તેમજ સામાન્ય નિરીક્ષણ સમાવેશ થતા.૯ “મીરાતે એહમદી માં એને વિશે નીચે પ્રમાણે નેંધ છે :
