________________
પ્રકરણ ૭
રાજ્યતંત્ર
આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં પેશવા ગાયકવાડ અને કેટલાક સ્થાનિક રાજાઓની સત્તા હતી, પરંતુ રાજ્યતંત્રમાં મુખ્ય પેશવાઈ રાજ્યતંત્ર હતું. આ કાલ એટલે બધે પ્રવાહી હતું કે એમાં સમયે સમયે રાજયવિસ્તારમાં ફેરફાર થયા કરતો હતો. મુઘલ સત્તા ગુજરાતમાંથી વિદાય લઈ રહી હતી, છતાં મરાઠા રાજયતંત્ર પણ ઘણે અંશે મુઘલ રાજ્યતંત્ર પર આધારિત હતું.
છત્રપતિ શિવાજીના સમય(ઈ. સ. ૧૬૪૬–૧૬૮૦)માં રાજ્યતંત્રને સર્વોપરી વડે રાજા હતા ને એ રાજ્યતંત્રમાં પિતાને મદદ કરવા પેશવા વગેરે પ્રધાનનું મંડળ નીમ. સમય જતાં પેશવાને હોદ્દો વારસાગત થયે, રાજ્યતંત્રમાં એનું સર્વોપરી શાસન પ્રવત્યું ને રાજાનું તથા અન્ય પ્રધાનોનું વર્ચસ લુપ્ત થઈ ગયું. ઈ. સ. ૧૭૫૦ થી મરાઠા છત્રપતિના નામે બ્રાહ્મણ પેશવા જ શાસન કરતે. વહીવટી વિભાગે
પેશવાઓના અમલ દરમ્યાન “સ્વરાજ્ય અને મહેસૂલી તથા વહીવટી હેતુઓ માટે સૂબા( પ્રાંત ), સરકાર, પરગણા, તર્ક (મહાલ.) અને મીજ(ગામ)માં વિભક્ત કરવામાં આવતું હતું. સૂબાના વડાને “સૂબેદાર' કહેતા. ગુજરાત ખાનદેશ અને કર્ણાટકમાં સરદાર નિમાતા. એમના હાથ નીચે મામલતદાર હતા, જે સરકાર અને વહીવટ સંભાળતા. શિવાજીના સમયમાં મામલતદારની નિમણુક ટૂંકા ગાળા માટે થતી ને એની વારંવાર બદલી થયા કરતી, પરંતુ પેશવાઈ અમલ દરમ્યાન મામલતદાર પિતાની નિમણૂક એ જ જગ્યાએ ફરી ફરી કરાવતા રહેતા ને એ રીતે પિતે એક જ તાલુકામાં ૩૦-૪૦ વર્ષ ટકી રહેતા અને બને તે એ જગ્યાએ એના પછી એના પુત્રની નિમણુક કરાવતા. પરગણા અને તને “મહાલ” પણ કહેતા ને એના વડા અધિકારીને કમાવીસદાર (મહાલકારી) કહેતા. આ અધિકારીઓ પગારદાર હતા ને તેઓ રૈયત પાસેથી મહેસૂલ ઉઘરાવવાનું તંત્ર સંભાળતા, તેથી વચ્ચે રહેલી જમીનદારીની પ્રથા લુપ્ત થઈ ગઈ હતી બજારવાળા શહેરને “ક ” અને બજાર વગરના ગામને “મોજ' મહેતા. કસબાને વહીવટ કેટવાલ કરતો ને મીજનો પાટિલ. શહેરને લગતાં ખતપત્રમાં પરાં ચકલાં પળે શેરીઓ ખડકીઓ અને ખાંચાઓને પણ
