________________
સમકાલીન રાજે
૨૩૩
અહમદખાન કિલેદાર બન્યો. સફદરખાને પણ સાત વર્ષ નવાબી ભોગવી અને ૧૭૫૭–પ૮ માં એ મરણ પામ્યો ત્યારે અલીનવાઝખાનને નવાબી મળી.
હવે થોડા સમયમાં અંગ્રેજો અને ફારસખાન વચ્ચે કરાર થયા અને પેશવાની ભલામણથી મિયાં અચ્ચન(મોહીનુદીન)ને પુણેથી સુરત મુઝફફર ગાદી સાથે મોકલ્યો. પ્રભાવશાળી શહેરીઓએ એને સાથ આપે. લડાઈ શરૂ થઈ. - હાફીઝ અહમદ ખાન કિલ્લામાંથી દરબાર ઉપર ગોળા છોડવા લાગ્ય, આથી અલીનવાઝખાનના કારભારીઓ એને છોડી ગયા. જે બાકી રહ્યા તેમાંના કેટલાક લેક દગો રમ્યા. અનાજ ખૂટવું, પુરવઠો આવો બંધ થયો. પરિણામે નવાઝખાનને દરબાર છોડવો પડયો. મિયાં અચ્ચન ફરી વાર નવાબ બન્યો અને પિતાના મોટા પુત્ર હાફીઝુદ્દીનને નાયબ-નવાબ બનાવ્યો.
કિલ્લેદાર હાફીઝ અહમદખાન આ ટાંકણે ખુમારીમાં આવ્યો અને એની દૂકે એના સાથીદાર સદીઓએ જુલમ કરવા માંડ્યો ને અંગ્રેજ કાઠી સાથે સંકળાયેલા મોદી કુળના બે જવાન પારસીઓની કતલ કરી. પરિણામે એની ફરિયાદ મુંબઈના ગવર્નર પાસે ગઈ. ગવર્નરે સીદીઓને દૂર કરવાની મતલબ પેશવા અને માજીને સમજાવી એમની સાથે કરાર કર્યા, જેમાં સીદીઓને સુરતમાંથી દૂર કરવા, (૨) અંગ્રેજો કિલ્લાના માલિક અને ઉપરી બને, (૩) સુરતના નવાબોની નિમણુક કરવાની સત્તા અંગ્રેજો પાસે આવે, (૪) તનખાની ઊપજમાંથી અંગ્રેજો પેશવા અને નવાબ સરખે ભાગે વહેંચણી કરી લે, અને (૫) સુરતમાં ઊભા થતા ઝઘડાઓમાં મરાઠા વચ્ચે ન પડે. અંગ્રેજોએ ફારસખાનને અને હાફીઝઅહમદખાનના માણસ સીદી હિલાલને - હાથ કરી લીધા અને પછી સુરત ખાલી કરી બારામાં આવી રહ્યા. દરમ્યાન મુંબઈથી સમુદ્રમાર્ગે ન્ય આવ્યું. જમીનમાર્ગે મરાઠાઓનું સૈન્ય આવ્યું. આખરી જગમાં અંગ્રેજોએ કિલ્લો સર કર્યો અને એ ઈ.સ. ૧૭૫૯ ના વર્ષમાં કિલ્લાના અધિપતિ થઈ ચૂક્યા.
મુઘલ બાદશાહે એને માન્યતા આપી અને બે લાખ રૂપિયા સાલિયાણુમાં અંગ્રેજો સીદીઓને આપે એવું ફરમાન મોકલ્યું. આ વખતે કિલ્લાના શહેર બાજુના છેડા ઉપર મુઘલ વાવટો તેમ નદી બાજુના છેડા પર અંગ્રેજી વાવટો ઊડ શરૂ થયો.
અંગ્રેજોએ ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં કિલ્લા પરનું આધિપત્ય સ્થાપ્યા પછી ૪૦ વર્ષ પર્વત સુરત ઉપર નવાબની અને અંગ્રેજોની હકુમત સાથે સાથે ચાલતી હતી, છતાં કર્તાહર્તા તો અંગ્રેજો જ હતા.
