________________
૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૬૩
માંડી. આવી સ્થિતિમાં વડોદરા રાજ્યના બખેડાઓને નિવેડે લાવવાના પુરસ્કાર પેટે ગાયકવાડે અંગ્રેજોને ચોરાસી પરગણું અને સુરતની ચોથને પોતાનો હિસ્સો આપવાની દરખાસ્ત કરી. મુંબઈના ગવર્નર ડંકને એ સ્વીકારી મેજર - વોકરને એ માટે મોકલ્યો ને વડોદરાની સેનાની સહાયમાં ૨,૦૦૦નું સૈન્ય પણ રવાના કર્યું. કડીને મલ્હારરાવ મેજર વેકરને શરણે આવ્યો (મે, ૧૮૦૨) ને
એનો પ્રદેશ ખાલસા કરી ગાયકવાડી પ્રદેશમાં જોડી દેવાયો. સંખેડા અને - બહાદરપુરના જાગીરદાર ગણપતરાવ અને મેરારરાવનો પ્રદેશ અંગ્રેજ લકરે છતી લીધે (૭ જુલાઈ, ૧૮૦૨) ને ખાલસા કર્યો. ૧૧
દરમ્યાન આનંદરાવ ગાયકવાડ સાથે કરાર કરી અંગ્રેજોએ ચેરાસી પરગણું, સુરતની ચોથ, ચીખલી અને ખેડાનો રૂ. ૨,૫૮,૦૦૦ ની ઊપજવાળ પ્રદેશ પ્રાપ્ત કર્યા (૬, જૂન, ૧૮૦૨). વળી પ્રથમ વર્ષના લશ્કરી ખર્ચના રૂા. ૭,૮૦,૦૦૦ પેટે ધોળકા નડિયાદ અને બિજાપુરનાં પરગણાંની તેમજ - કડીના ટપાની ઊપજ પ્રાપ્ત કરી (૧૮, જાન્યુઆરી, ૧૮૦૩). ઈ. સ. ૧૮૦૫ ના જુન સુધીમાં ગાયકવાડે સઘળી રકમ ચૂકતે ભરી દેવી એ શરતે - અંગ્રેજોએ વડોદરા રાજ્યના સૈનિકોને અરધો પગાર પણ ચૂકવવાનું માથે લીધું ને એ રકમ ચૂકતે થાય નહિ ત્યાં સુધી વડોદરા શિનોર કેરલ અને અમદાવાદ પરગણાંઓની ઊપજ અંગ્રેજોને આપવાનું ગાયકવાડે સ્વીકાર્યું.૧૨
મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ રાજ્યનું રક્ષણ કરવાનું તથા રાજ્યનું મોટું દેવું પતાવવાનું માથે લીધું ત્યારે વડોદરાના આરબોની સ્થિતિ કફોડી બની. અંગ્રેજોએ રાજ્યની નાણાકીય વ્યવસ્થા ઉપર કડક અંકુશ મૂક્યો, મહારાજા આનંદરાવને કોઈ કાર્યમાં ભાગ લેવા દેવા નહિ, કારભારી મંડળ અથવા કમિશન દ્વારા રાજ્યનું સઘળું કાર્ય ચલાવવામાં આવતું. અંગ્રેજ રેસિડેન્ટ અથવા એનો દેશી પ્રતિનિધિ ન હોય તે વખતે કાર્ય કરવામાં આવતું તે ગેરકાયદેસર કરાવવામાં આવતું. વોકર કર્નાક અને વિલિયમ્સ એ ત્રણે કુશળ અને સારા અમલદાર હતા. થોડા સમય સુધી તે એમના કાર્યમાં ગંગાધર શાસ્ત્રી જેવા બુદ્ધિશાળી પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થની સહાયતા પણ મળતી રહી.૩
પેશવાએ અંગ્રેજો સાથેની વસાઈની સંધિ વખતે વડોદરાના રાજ્યની આ નવી વ્યવસ્થા કબૂલ રાખી. આ કબૂલાતથી વડેદરા ઉપર પેશવાને બદલે કંપની સત્તાનું સર્વોપરીપણું સ્થપાયું, ગાયકવાડ અંગ્રેજના રક્ષણમાં આવ્યા, પુણે સાથેના એના વાંધાઓનો નિર્ણય કરવાનું અંગ્રેજોને શિરે નાખવામાં
