________________
[ પ્ર.
૧ર૦ ]
મરાઠા કાલ રૂપિયાની ઊપજવાળા પ્રદેશ આપવાની દરખાત માન્ય રાખી નથી, આથી શાસ્ત્રીને ભારે દ્વિધા થઈ અને એણે પેશવાથી ખૂબીપૂર્વક છૂટા પડી જવા વિચાયું. એણે પુત્રનાં લગ્ન કરવાની ના પાડતાં પેશવાનું સ્વમાન ભારે ઘવાયું. લગ્નની સર્વ તૈયારી થઈ ચૂકી હતી અને શાસ્ત્રીએ વિચાર બદલી નાખતાં પેશવા જેવા મરાઠા રાજ્યના વડાનું અપમાન યંબકજીથી સહેવાય એમ ન હતું તેથી એણે શાસ્ત્રીની પંઢરપુરમાં હત્યા કરાવી નાખી. આ હત્યાના હત્યારાની તપાસ કરવા માટે યંબકજી તેમજ પેશવાએ કોઈ ઉતાવળ ન કરતાં કે તજવીજ ન કરતાં એમનું વલણ છતું થયું. એલિફન્સ્ટનને આવા દુકૃત્યની જાણ થતાં (જુલાઈ ૨૫), એણે શિવાને કડક ઠપકો આપતો પત્ર લખી ચુંબકજી, ગોવિંદરાવ બંધુજી અને ભગવંતરાવ સામે પગલાં લેવા તાકીદ કરી, એલિફન્સને પુણે પહોંચી જઈ આ મામલામાં કડક વલણ અપનાવી તપાસ કરી અને જણાયું કે કાવતરામાં યંબકજી અને પેશવા સંડોવાયેલા હતા. એણે યંબકજીને શિક્ષા કરવા પેશવાને જણાવ્યું અને પુણે લશ્કરી જમાવટ કરવા હુકમ કાઢવ્યા. એલિફન્સ્ટને તુર્ત જ ચુંબકજીને સેંપી દેવા પેશવાને જણાવ્યું (સપ્ટેમ્બર ૪), પણ પેશવાએ વિલંબની નીતિ અપનાવી ચુંબકજીને નાસી જવા અને બચાવવા કોશિશ કરી, પણ અંતે યંબકછને વસંતગઢ ખાતેથી અંગ્રેજ ફેજે કેદ કર્યો (સપ્ટેમ્બર ૧૯) અને ગોવિંદરાવ બંધુજી તથા ભગવંતરાવ ગાયકવાડ પણ શરણે આવ્યા (સપ્ટેમ્બર ૨૫). એ બધાંને થાણાના ગઢમાં લાવીને રાખવામાં આવ્યા.
ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યાના મામલાથી છેવટે તે વડોદરા રાજ્યને ફાયદો થયો. ગાયકવાડનું પેશવા પ્રત્યે તમામ દેવું સંપૂર્ણપણે રદ થઈ ગયું. સીતારામને પણ કેદ કરવામાં આવ્યો અને ગોવિંદરાવ અને ભગવંતરાવને વડોદરા દરબારને હવાલે કરવામાં આવ્યા. જો કે સીતારામને ૧૮૧૯ માં મહારાજા સયાજીરાવ બીજાએ બેલાવી દીવાનપદ આપેલું. પુણે કરાર
૧૮૧૭ ના વર્ષનું આરંભનું રાજકીય વાતા વરણ બ્રિટિશ સત્તા વિરુદ્ધ જામી રહ્યું હતું. મેટા યુદ્ધ માટે તૈયારી ચાલુ હતી. બધા રાજાઓ અને આગેવાનો તરફથી પેશવાને મરાઠા સંઘના અધ્યક્ષ તરીકે આગેવાની લેવા અનુરોધ કરવામાં આવતું હતું, પરંતુ બ્રિટિશ જાસુસી વ્યવસ્થા અને જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં રહેતા બ્રિટિશ રેસિડેન્ટની તકેદારીને લીધે અંગ્રેજો વિરુદ્ધ યોજાતા કાવતરાની જાણ બ્રિટિશ સત્તાવાળાઓને થતી રહેતી. એરિફન્સ્ટન આનાથી માહિતગાર હત. વસાઈના કરાર પછી સંજોગ બદલાયા હતા અને
