________________
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
( ૧૧૯
એમ જણાવ્યું. એલિફન્સ્ટને શાસ્ત્રીને વડેદરા પાછા જવા કહ્યું, પરંતુ શાસ્ત્રીએ પોતાની રીતે કામ કરવાની ઈચ્છા દેખાડતાં થડે સમય આપવા વિનંતી કરી, જે મંજૂર રાખવામાં આવી.
પરિસ્થિતિમાં આ પ્રમાણે વળાંક આવતાં પેશવા બાજીરાવ અને વ્યંબકજી માટે ભારે ગૂંચવાડે ઊભો થયો. જે બ્રિટિશ મધ્યસ્થી છેડી દેવામાં આવે તે લહેણી રકમનો ઉકેલ આવે એમ નહતું અને જે શાસ્ત્રીને ખાલી હાથે પાછો ફરવા દેવામાં આવે તે અંગ્રેજ સત્તાને પોતાનું સ્વમાન ઘવાયાની લાગણી થાય અને પરિણામે પેશવા એને ગાયકવાડ પરનો અધિકાર અને લહેણી. રકમ પણ ગુમાવે, આથી પેશવા અને યંબકજીએ શાસ્ત્રી પ્રત્યેના વ્યવહારમાં અચાનક પરિવર્તન લાવી, સૌજન્ય બતાવી વિવેકથી વાટાઘાટે શરૂ કરી. ગાયકવાડ વાર્ષિક ૭ લાખની ઊપજવાળો પ્રદેશ પેશવાને આપે અને ગાયકવાડ કાયમ માટે પેશવાના બંધનમાંથી છુટકારો મેળવી શકે એવી દરખાસ્ત એણે રજૂ કરી. શાસ્ત્રીએ એને આવકારી અને વડોદરા મંજૂરી માટે મોકલી આપી. એલ્ફિન્સ્ટને શાસ્ત્રીને મંજૂરી આવતાં સુધી રોકાઈ જવા કહ્યું. બીજી બાજુએ પેશવા અને સંબકજીએ માર્ચ અને એપ્રિલે દરમ્યાન શાસ્ત્રી પ્રત્યે વિવેકપૂર્ણ અને મીઠે વ્યવહાર રાખી, એને વિશ્વાસ સંપાદિત કરી નિકટતા કેળવી અને એક તબકકે શાસ્ત્રીને વડોદરા છેડી પુણે આવી પેશવાના મંત્રી તરીકે જોડાઈ જવાની દરખાસ્ત કરી. આવી ભ્રામક વાતો અને વ્યવહારથી શાસ્ત્રી અંજાઈ ગયું. એણે પુણેમાં જનોઈવત ભારે ધામધૂમથી ઊજવ્યું (એપ્રિલ ૧૯) એમાં પેશવાએ પણ હાજરી આપી. એ પછી પેશવાએ પિતાની સાળીનું લગ્ન શાસ્ત્રીના પુત્ર સાથે કરવાની દરખાસ્ત કરી. પેશવામાં આવેલા આવા પ્રકારના પરિવર્તનથી બધાએ ભારે આશ્ચર્ય અનુભવ્યું.
મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાને શાસ્ત્રીની આવી રીતભાત પસંદ નહતી, કારણ આવા લગ્નસંબંધોથી ગાયકવાડના રાજ્યમાં દરમ્યાનગીરી કરવાના પેશવાના હક્કનો સ્વીકાર થતું હતું અને વળી શાસ્ત્રી પુણે દરબારમાં બ્રિટિશ બાંહેધરી અને રક્ષણ હેઠળ એલચી તરીકે આવ્યા હતા, આથી મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ શાસ્ત્રીની કામગીરી જેમ બને તેમ જલદીથી આટોપી લેવાનો હુકમ કર્યો (મે ૮), પરંતુ એ હુકમ પુણે આવે એ પહેલાં શાસ્ત્રી નાસિક યંબક અને પંઢરપુરની યાત્રા કરવા માટે અને નાસિકમાં પિતાના પુત્રના લગ્નની ઉજવણી માટે નીકળી ગયો હતો. દરમ્યાનમાં વડોદરાથી સંદેશે આવ્યો કે ફરસિંહરાવ પેશવાને ૭ લાખ
