________________
૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[૧૧૭
ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યા
શિવાની ગાયકવાડ પાસે ઘણી મેટી લહેણી રકમ નીકળતી હતી. વાર્ષિક રૂપિયા ૨૪ લાખની ખંડણી તથા ઉત્તરાધિકારી-પદ માટેની નજરાણું ની રકમ ઘણા સમયથી ગાયકવાડ પાસે ચડતી થઈ હતી. આવી રકમ ૧૭૫૩ થી ત્રણ કરોડ જેટલી ગણવામાં આવતી હતી. ૨૭ પેશવાએ ગાયકવાડ પાસે આ રકમ માગી. હવે પેશવા આમાં વિલંબ કરવા માગતો ન હતો. એના નિરાકરણ માટે ૧૮૮૭ થી પ્રયાસ શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા. ફરસિંહરાવે ૧૮૧૨ માં આ કામ માટે ગંગાધર શાસ્ત્રીને મોકલવાનું સૂચવ્યું. મુંબઈની સત્તાએ એને માટે સંમતિ આપી અને શાસ્ત્રીને રક્ષણની ખાસ બાંહેધરી આપી એ કામ સ્વીકારવા અનુરોધ કર્યો. કામગીરીની વિગતો નક્કી કરવામાં વડોદરા સરકાર, વડોદરા રેસિડેન્સી, મુંબઈની સત્તા, પુણે રેસિડેન્સી અને પેશવા સરકારને લગભગ એક વર્ષ વીતી ગયું. વડેદરા છોડતાં પહેલાં શાસ્ત્રીએ પોતાનું વસિયતનામું તૈયાર કર્યું અને એના પર ફત્તેસિંહરાવે હસ્તાક્ષર કર્યા ! એ અગાઉ શાસ્ત્રીએ પોતાની નોકરી વડોદરા રેસિડેન્સીમાંથી ગાયકવાડ સરકારમાં મુતાલિક–પદે વાર્ષિક રૂ. ૬૦૦૦ ના પગારથી ફરસિંહરાવની માગણીથી તબદીલ કરી હતી.
શિવા–ગાયકવાડ વચ્ચે જે બીજે ચર્ચાસ્પદ મુદ્દો હતો તે તળ-ગુજરાતમાં ગાયકવાડ સાથેના અડધા હિસ્સાનો હતો. અમદાવાદની વ્યવસ્થામાં પિતાના અડધા ભાગને હિસ્સે પેશવાએ ગોવિંદરાવ ગાયકવાડના પુત્ર ભગવંતરાવને આપ્યો હતો. એ ઇજારે પેશવાએ દસ વર્ષ માટે ગાયકવાડ પ્રતિવર્ષ ૪ લાખ રૂપિયા એને આપે એ શરતે ફરી લંબાવી આપ્યો હતો. (ઑકટોબર ૨, ૧૮૦૪) અને એ દસ વર્ષની મુદત ૧૮૧૪ માં પૂરી થવા આવતી હતી. બ્રિટિશ સત્તાની હાર્દિક ઇચ્છા એ ઈજારો ગાયકવાડને વધુ મુદત માટે ફરી લંબાવી આપવામાં આવે એવી હતી, પરંતુ પેશવાએ એની મુદત વધુ લંબાવી આપવાની સ્પષ્ટ ના પાડી અને એક લિખિત આદેશથી એ ઇજારો એના માનીતા યંબકજી ડુંગળને આપ્યો (કટોબર ૨૩, ૧૮૧૪). ત્યંબકજીએ જાતે અમદાવાદ ન જતાં પિતાના વતી વિઠ્ઠલ નરસિંહને મોકલી આપો.
ગંગાધર શાસ્ત્રી પુણે આવ્યા બાદ (ફેબ્રુઆરી ૧૮૧૪) પેશવાએ પિતાના વતી વડેદરાના પ્રતિનિધિઓ સાથે વાટાઘાટે ચલાવવા યંબકજીની નિમણુક કરી. શાસ્ત્રી પ્રત્યે પેશવા અને એના પ્રતિનિધિઓનાં વલણ અને વ્યવહાર
