________________
રહેના૨ જ્યારે રોગમાં સપડાય ત્યારે થતી જીવની દશા બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીના દૃષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટ કરી છે.
અનુકૂળ પ્રતિકૂળ પ્રસંગોએ કેવી શુભ ભાવના ભાવવી તેનું અહીં નિદર્શન છે. રામચંદ્રજીને સીતાજીએ અચ્યુતકેન્દ્ર તરીકે શીત ઉપસર્ગ કર્યો ત્યારે સમતા રસમાં ઝીલતા રામ કે ઈલાચીકુમારનો વૈરાગ્ય અને પ્રતિપક્ષે ગજસુકુમાર મુનિને સૌમિલ બ્રાહ્મણે કરેલા ઉષ્ણ ઉપસર્ગ વિચારમાં મૂકી દે છે. સુપ્ત તે સંસારી અને અસુપ્ત તે મુનિ. આ વ્યાખ્યા જ જાગૃતિનું મહત્ત્વ દર્શાવે છે. આહારમાં આસક્તિ અને ગાડરિયા પ્રવાહમાં વહી જવું તે મુનિનું લક્ષણ નથી.
ગર્ભાવસ્થાનાં દુઃખો જોઈ, ક્ષણભંગુર વિષયો પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવનાર પણ, શ્રુત પ્રત્યે દકાર ન રાખનારને ઉણોદરી તપનું વિધાન અહીં કર્યું છે. કર્મોને શાંતભાવે ખપાવે તે વ્યક્તિ ભાવધૂત અને ન ખપાવે તે દ્રવ્યધૂત. ઉપદેશ કોને આપવો? જે સાવધાન છે, મન વચન કાયાના દંડથી રહિત છે તથા પ્રાશ કે સમાહિત છે તેને. આ સાથે ધર્મકથનનો વિધિ સમજાવ્યો છે. નારકનું વર્ણન અને નિંદા પણ પરસ્પરથી દૂર નથી.
અહીં મરણના પ્રકારો, આહાર કેમ ઓછો ક૨વો, દૂષિત આહારનો ત્યાગ અને પરિષહોને કેમ સહન કરવા તથા અનશનનું વર્ણન કર્યું છે. ભગવાન મહાવીરની દિનચર્યાને આત્મસુધારણાની દીવાદાંડી કહી છે.
નાસ્તિક અને અન્ય દર્શનોના તત્ત્વજ્ઞાનમાં રહેલો આંતરવિરોધને સ્પષ્ટ કરી કર્મની દાર્શનિકતાની અનિવાર્યતા એ આત્મસુધારણાનું બીજું કદમ છે. ઈશ્વર નહિ, કર્મ જ જીવન અને જગતની ગતિવિધિમાં સંગતતા આણે છે.
સૂર કે સંગીતની અસર જીવન પર પડે છે તે દર્શાવતું વેતાલીય અધ્યયયન ઋષભદેવની સંગીતમય દેશના
અને પરિણામે ૯૮
જ્ઞાનધારા ૬-૭
૫૧
જૈનસાહિત્ય જ્ઞાનસત્ર ૬-૭
