________________
(૧) જે સાધક દ્રવ્યથી જાગે છે પણ ભાવથી સુખ એ છે. (૨) જે સાધક દ્રવ્યથી જાગે છે અને ભાવથી પણ જાગે છે. (૩) જે સાધક દ્રવ્યથી જુએ છે પણ ભાવથી જાગે છે. (૪) જે સાધક દ્રવ્યથી સુએ છે અને ભાવથી પણ સુએ છે.
જે દ્રવ્ય અને ભાવથી જાગે છે તે સર્વોત્તમ છે, ભાવથી જાગનાર ઠીક છે બાકીના બે ભાંગા નિકૃષ્ટ છે. આત્મકલ્યાણ માટે દ્રવ્યભાવ જાગૃતિ આવશ્યક છે. ગીતામાં સ્થિતપ્રજ્ઞનાં લક્ષણોમાં અને આચારાંગ સૂત્રમાં આવી જાગૃતિની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. બોધ પ્રાપ્ત કરવાથી આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. કેનોપનિષદમાં પણ કહ્યું છે કે અહીં જેણે આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે તે જ સત્ય છે. પરંતુ જેણે અહીં આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત નથી કર્યું તેનો આગળ જતાં વિનાશ થાય છે.
(इह चेदवेदित्थ सत्यमस्ति, न चेदवेदीन्महती विनष्टि - केनोपनिषद्)
સંબોધિ પ્રાપ્ત કરી આત્મકલ્યાણ સાધવું જોઈએ. પરંતુ જેઓ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાના ઈરાદે સંન્યાસી થઈ ભિક્ષાચર્યા, નગ્નાવસ્થા, કઠોર તપશ્ચર્યા સ્વીકાર છે. પરંતુ જેઓ પોતાની આંતર કામનાઓને નિમ્ન નથી કરી શકતાં તેઓ કર્મચક્રમાંથી મુક્ત થવાને બદલે તેમાં જ રહેંસાયા કરે છે. અર્થાત્ જેઓ માયામય-પ્રચ્છન્ન દાંભિક કૃત્યોમાં આસક્ત હોય તો કર્મો દ્વારા તે અત્યંત તીવ્રતાથી પીડિત થાય છે.
આથી જેમણે કર્મચક્રમાંથી મુક્ત થવાની ઈચ્છા છે તેમણે જ્ઞાની પુરુષોનું શરણ સ્વીકારી તેમની પાસેથી યોગ્ય માર્ગ જાણી તેમણે બતાવેલા માર્ગે પ્રયત્નપૂર્વક તથા યોગમુક્ત બની આગળ વધવું. આમ કરવાથી કર્મોનો ક્ષય થવા લાગે છે. સાચો વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. જે તપસ્વી છે તથા શાસ્ત્ર સંમત માર્ગે ચાલે અને મુમુક્ષભાવ હોય છે તે જ પંખિણીની પેઠે પોતાના કર્મો ખંખેરી નાખે છે.
સંયમનો માર્ગ અત્યંત દુષ્કર છે. સાધકે અનેક પ્રલોભનો (જ્ઞાનધારા ૬-૭ ૪૭ જૈિનસાહિત્ય જ્ઞાનસત્ર ૬-૭)
